شناسایی منشأ نسخ خطّی خزانه ی عامره با استفاده از افزوده¬ها و کاسته¬های آزاد بلگرامی

چکیده

یکی از نکات مهم در متن­پژوهی، تشخیص قدمت نسخ و منشأ نسخ منقول از نسخ اصلی و آگاهی از صحّت و اصالت آن هاست. خزانه ی عامره تألیف میر غلام­علی آزاد بلگرامی(1116- 1200ق) به جهت تعدّد نسخ خطّی آن و تعدّد افزوده­ها و کاسته­های مؤلّف بر کتاب که تا سال­ها پس از تألیف آن ادامه یافته، نمونه ی خوبی برای نشان دادن نحوه ی تشخیص منشأ نسخ بر اساس یادداشت­های افزوده و کاسته ی موجود در آن هاست. در این مقاله پس از ذکر افزوده­ها و کاسته­های مؤلّف، روش مقایسه­ی نسخه­های این کتاب توضیح داده شده است 

کلید واژه ­ها: آزاد بلگرامی، خزانه ی عامره، یادداشت­های افزوده و کاسته، نسخ خطّی، متن پژوهی، منشأ نسخ.

مقدّمه

تذکره ی خزانه ی عامره نوشته ی میر غلام­علی آزاد بلگرامی (م. 1200ق) تألیف سال 1176ه.ق. یکی از مهمترین تذکره­های قرن 12 هجری (18 میلادی) است و پیش از این در کتاب­های مختلفی به وجوه اهمیّت این اثر از منظر تاریخ، تذکره­نویسی، نقد ادبی و ... پرداخته شده است ( فتوحی، 1385: 290- 310)و در اینجا به دو علّت به وجه دیگری از اهمیّت آن پرداخته خواهد شد:

الف) آزاد بلگرامی از معدود مؤلّفینی است که به اصلاح و تکمیل اثر خود پس از تألیف توجّه داشته است. او پس از تألیف خزانه ی عامره، در موارد متعدّدی به اصلاح مطالب کتاب و درج یادداشت­های تکمیلی اقدام نموده است و با این کار بر ارزش علمی و غنای کتاب افزوده است. امروزه این اصلاحات و یادداشت­های افزوده، به ما کمک می­کند تا سال قطعی یا تقریبی کتابت نسخ بی­تاریخ خزانه ی عامره یا نسخه ی منقولٌ­عنه هر یک از آن ها را دریابیم.

ب) این بررسی مصداقی برای نسخه­شناسان و متن­پژوهان قابل استفاده است و  می­تواند الگویی سودمند برای شناخت بیشتر و تعیین تاریخ نسخ خطّی بازمانده از  کتاب­هایی باشد که همانند خزانه ی عامره، دارای یادداشت­هایی از مؤلّف یا حتّی کاتبان هستند 

پیشینه ی تحقیق

با توجّه به اهمیّت اثر و جایگاه ادبی نویسنده ی آن، در غالب آثاری که در آن ها به تاریخ ادبیّات فارسی در هند پرداخته شده، از خزانه ی عامره و نویسنده ی آن سخن به میان آمده است؛ امّا مهمترین اثری که تاکنون درباره ی این نویسنده و آثار او نوشته شده، کتاب احوال و آثار میر غلام­علی آزاد بلگرامی نوشته ی سیّد حسن عبّاس، عضو هیات علمی دانشگاه بنارس هند است که در سال 1384ه.ش. به وسیله ی بنیاد موقوفات محمود افشار در تهران منتشر شده است. همچنین محمود فتوحی در نقد ادبی در سبک هندی (تهران، 1358) و سیّد علیرضا نقوی در تذکره­نویسی در هند و پاکستان (تهران، 1343) مفصّل­تر و دقیق­تر از دیگران به بررسی و معرّفی تذکره ی خزانه ی عامره پرداخته­اند. در بین نسخه­پژوهان استوری در ادبیّات فارسی(1972، 1(2)/ 864)، چارلز ریو در فهرست نسخ فارسی موزه ی بریتانیا(1966،1/ 373- 375)، هرمان اته در فهرست نسخ فارسی ایندیا آفیس (1903، 1/ 353) و منزوی در فهرست مشترک نسخه­های خطّی(11/ 761) بیش از دیگر منابع به معرّفی نسخ موجود از خزانه ی عامره پرداخته­اند و برخی به وجود یادداشت­های افزوده در آن اشاره کرده­اند؛ امّا در این مقاله برای نخستین بار به مقایسه ی نسخ خطّی موجود از خزانه ی عامره پرداخته شده است و نحوه ی تشخیص منشأ نسخ با استفاده از یادداشت­های موجود در آن و اصلاحات صورت گرفته، بیان شده است.

نسخ مورد استفاده 

برای تبیین موضوع و تدوین این مقاله، چهار نسخه ی خطّی و یک نسخه ی چاپ سنگی خزانه ی عامره مورد استفاده قرار گرفته است که مشخّصات آن ها به شرح ذیل است:

1- نسخه ی شفیق (ش): نسخه­ای مهم که یک سال پس از تألیف خزانه ی عامره (1176ق) یعنی در سال 1177ق./ 1763م.به وسیله ی لچهمی نراین شفیق اورنگ­آبادی از شاگردان مبرّز آزاد بلگرامی کتابت شده است و یادداشت مؤلّف را در ابتدا دارد. این نسخه که در مرکز میکروفیلم نور در دهلی نو نگهداری می­شود، به دلیلتقدّم کتابت، فاقد یادداشت­هایی است که آزاد بلگرامی در سال­های بعد و حدّاقل تا سال 1189ق به متن اوّلیّه ی کتاب افزوده است.

2- نسخه ی بریتانیا (ب): این نسخه که در موزه ی بریتانیا واقع در لندن نگهداری   می­شود، در سال 1182ق./ 1768م. یعنی شش سال پ س از تألیف خزانه ی عامره و در زمان حیات مؤلّف، به دست محمّدمعرفت بولاقی در اورنگ­آباد کتابت شده است.

3- نسخه ی پتنا(پ): این نسخه در کتابخانه ی خدابخش واقع در شهر پتنای هند نگهداری می­شود و در نیمه ی اوّل قرن سیزدهم (اواخر قرن 18 تا نیمه ی نخست قرن 19 میلادی) به وسیله ی کاتبی ناشناخته کتابت شده است.

4- نسخه ی علیگره(ع): این نسخه در کتابخانه دانشگاه علیگره هند نگهداری می­شود و به وسیله ی کاتبی به نام رستم­علی در سال 1237ق./ 1822م. کتابت شده است.

5- نسخه ی چاپ سنگی(س): نخستین نسخه ی چاپ سنگی خزانه ی عامره است که در سال 1285ق. /1871م. در مطبعه ی نولکشور در کانپور به چاپ رسیده است. این نسخه به اعتبار نوشته ی ذیل از کاتب در حاشیه ی یکی از صفحات، از روی نسخه­ای به خطّ مؤلّف نوشته شده است:

"جای مصراع شعر میر الهی همدانی در اصل نسخه که مکتوب دست مصنّف است نیز خالی است." (آزاد، 1871: 396)

ولی به روایت دیگر از روی نسخه ی مکتوبه ی اولاداحمد بلگرامی در سال 1266ق، کتابت شده واکنون به شماره ی20/ 920 (ذخیره سبحان) در کتابخانه­ی دانشگاه اسلامی علیگر نگهداری می­شود، نقل شده است. (عبّاس، 1384: 186) البتّه این احتمال هم هست که نسخه ی مکتوبه ی اولاد احمد بلگرامی از روی نسخه ی مکتوبه ی مؤلّف نوشته شده باشد. به هر روی این نسخه، حاوی تمامی یادداشت­های تکمیلی مؤلّف است.

کاسته­ها و افزوده­ها

گفتیم که آزاد بلگرامی پس از تألیف خزانه ی عامره در سال 1176ق، به دفعات به اصلاح برخی اشتباهات موجود و تکمیل اطّلاعات کتاب پرداخته است و حدّاقل تا سال 1189ق. یعنی تا 13 سال پس از تألیف کتاب به این کار ادامه داده است. اکنون جهت استفاده بیشتر محقّقان، افزوده­ها و کاسته­های آزاد بلگرامی در سه گروه موارد اصلاحی، یادداشت­های تاریخ­دار و یادداشت­های بی­تاریخ با توضیحاتی ارائه می­گردد.

1- اصلاحات

آزاد بلگرامی در سه مورد به اصلاح مطالب مندرج در متن اوّلیّه ی کتاب پرداخته است:

1-1- مطلب مربوط به تاریخ فاروقی:" ابتدا تاریخ ایشان از آغاز خلافت فاروق        ا­ست - رضی­الله عنه- که در سیزده هجری بوده و الآن سال تاریخ ایشان سنه ی ثلث و ستّین و مأته و الف است، مطابق سنه ی ستّ و سبعین و مأته و الف هجری و وجه اختیار تاریخ فاروقی این ­است که جدّ اعلای مرهته در عهد فاروق - رضی­الله عنه- از ولایت ایران به هند آمد؛ چنانچه بالا ذکر یافت." (آزاد، 2012: 79)

توضیح: برخی نسخه­های خطّی خزانه ی عامره، حاوی عبارات فوق و برخی فاقد آن هستند. در بین نسخ مورد استفاده در این تصحیح، نسخه ی ش (1377ق)، نسخه ی کتابخانه ی علیگر(1237ق.)، نسخه ی کتابخانه ی خدابخش پتنا(1200-1250ق) فاقد آن؛ ولی نسخه ی بریتانیا (1382ق) و چاپ سنگی حاوی این یادداشت هستند. برای دریافتن این که کدام دسته از نسخ، حاوی نظر نهایی مؤلّف هستند، به بررسی قراین موجود می­­پردازیم:

الف) عبارت خود حاکی از آن است که مطلب استعمال تاریخ فاروقی به وسیله ی مرهته در نسخه ی مسودّه مؤلّف وجود داشته است؛ زیرا در آن تصریح شده که سال 1163 فاروقی برابر سال 1176 قمری است که همان سال تألیف کتاب است؛

ب) نسخه ی ش که تنها یک سال پس از تألیف (1177ق) به وسیله ی لچهمی نراین (شاگرد آزاد) در محلّ اقامت آزاد (اورنگ­آباد) کتابت شده و یادداشت تأیید مؤلّف را در ابتدای خود دارد، فاقد عبارت مورد بحث است.

پ) نسخه ی بریتانیا که شش سال پس از تألیف (1182ق) به وسیله ی کاتب محمّدمعرفت بولاقی از روی نسخه ی اصل به خطّ مؤلّف (آزاد بلگرامی) و در محلّ زندگی(اورنگ­آباد) و در زمان حیات وی کتابت شده، حاوی عبارت مورد نظر است؛

ت) این که هندوان مرهته به جهت آن که جدّ اعلای آنان از بیم سپاهیان فاروق از ایران رهسپار هند شده، تاریخ فاروقی را مورد استفاده قرار دهند، امری بعید است و مضافاً هیچ منبع دیگری که مؤیّد کاربرد تاریخ فاروقی به وسیله ی مرهته یا دیگران باشد، یافت نشد. 

با توجّه به موارد فوق می­توان حدس زد که مطالب مربوط به تاریخ فاروقی در متن اوّلیّه ی (مسوّده) مؤلّف وجود داشته است؛ لیکن بعداً به نادرستی آن پی برده و در نسخه ی بیاض یا در حین کتابت نسخه به وسیله ی شاگردش لچهمی نراین آن را حذف کرده است؛ ولی با این حال در نسخه ی مسودّه دست نبرده است و بدین ترتیب  مطلب مورد نظر، بر حسب آن که از روی کدام یک از دو نسخه استنساخ شده، در برخی نسخه­ها نیست و در برخی نسخ هست.

1-2- مطلب مربوط به صائب تبریزی:"و با وصفی که سنّی­المذهب بود، در میان ایرانیان به کمال احتیاط عقاید دین و حفظ اسرار علم و یقین مقبول خواصّ و عام گردیده؛ چنان که باید و شاید زندگانی فرمود و در حین عود از حرمین مکرّمین، قصیده در منقبت شاه خراسان انشا نمود؛ چنانچه یکی از آن ابیات این است" (آزاد، 2012:457)

توضیح: از آنجا که موضوع اهل تسنّن بودن صایب تبریزی، کاملاً نادرست است و این عبارات فقط در نسخه ی چاپ سنگی وجود دارد و چهار نسخه ی دیگر، فاقد آن هستند، شاید الحاقی باشد و یا آزاد پس از تألیف آن را حذف کرده؛ ولی چون در مسوّده بوده، به نسخه ی منقولٌ­عنه نسخه ی چاپ سنگی راه یافته است.

1-3- مطلب مربوط به خدیجه سلطان: در نسخه ی شفیق (1177ق) آمده است: "نادرشاه خدیجه سلطان را ربوده، به تصرّف خود آورد و بعد مقتول شدن نادرشاه محمّدصالح خان قاتل نادرشاه با او عقد نکاح بست و بعد کشته شدن محمّدصالح خان، میرزا احمد، وزیر ابراهیم شاه، او را در سلک ازدواج کشید. آخر کریم خان میرزا احمد را کشت و بعد از آن معلوم نشد که خدیجه سلطان را دیگری گرفت یا نگرفت." (آزاد، 2012: 725)

آزاد بلگرامی پس از آگاهی از جزئیّات بیشتر ماجرا و در فاصله ی سال­های 1177 تا 1182ق. اطّلاعات آن را به این نحو کرده است: "... چون افاغنه بر اصفهان مسلّط شدند، کریمداد غلام محمود خان، خدیجه سلطان را به نکاح خود درآورد. آخر مردمِ شاه طهماسپ کریمداد را کشتند. بعد از آن نادرشاه او را بی نکاح در تصرّف داشت و بعد چندی نادرشاه، او را در سلک ازدواج نجف قلی بیگ، حاکم یزد، پسرعمّ خدیجه سلطان کشید. چون نادر شاه فوت کرد، مردم یزد نجف قلی بیگ را کشتند. پس از آن صالح خان، قاتل نادر شاه، با خدیجه سلطان عقد نکاح بست. انجام کار، صالح خان را کریم خان زند به قتل رسانید. سپس میرزا احمد، وزیر اصفهان، در حباله ی نکاح خود درآورد. میرزا احمد هم بر دست کریم خان کشته شد. بعد قتل میرزا احمد خان، خدیجه سلطان اراده ی هند کرد و روانه ی کربلای معلّی شد که از آن جا به بصره رود و از راه دریا، خود را به هند پیش واله رساند. اجل فرصت نداد و در عرض راه در بلده ی کرمانشاهان وفات یافت. نعش او را به کربلای معلّی برده، دفن ساختند." (آزاد، 2012: 725)

2- یادداشت­های تاریخ­دار

از بین هشت یادداشت تاریخ­دار، قدیمی­ترین یادداشت مربوط به سال 1177ق. و آخرین یادداشت مربوط به سال 1189ق. است که با رعایت ترتیب تاریخی در پی می­آید:

2-1- یادداشت سال 1177ق. :" [امیرالممالک] یک­ سال و سه ماه و شش روز در حالت حبس گذرانید و بعد تحریر این کتاب بیستم ربیع­الاوّل روز پنجشنبه سنه ی سبع و سبعین و مأته و الف از قید زندان هستی برآمد و در جوار مرقد شیخ محمّد ملتانی - قدّس­سرّه - مدفون گردید. میر اولاد محمّد ذکا - طال عمره – گوید:

خدیو دکن روح  والای او         به  پرواز از دام  محنت  شده

رقم کـرد  تاریخ فوتش ذکا         امیـرالممالک  به جنّت شده"

                                                                        (آزاد، 2012 :112- 113)

   توضیح: این یادداشت یک سال پس از تألیف کتاب (1176ق.) یعنی در سال کتابت نسخه ی ش (1177ق.) افزوده شده و سایر نسخ هم آن را دارند.

2-2- یادداشت سال 1179ق. :" در این مقام جمله ی معترضه­ای از سوانح ایّام که بعد تحریر این تألیف به عرصه ی وقوع درآمد الحاق می شود. هولکر که بعد فتح ­شاه ­درّانی بر باوو از رزمگاه گریخته، خود را به پونه رسانیده بود، دو سال در این نواحی گذراند و در محارباتی که نوّاب آصفجاه ثانی را با مادهو راو پسر بالاجی راو و رگهناته راو برادرش اتّفاق افتاد، شریک غنیم ماند و در سنه ی سبع و سبعین و مأته و الف پر و بالی بهم رسانده، به هندوستان عود نمود. شجاع­الدّوله ناظم اوده که از نصارای بنگاله شکست خورده، به فرّخ­آباد آمده بود؛ در انتربید ملاقات کرده، به اتّفاق رو به جنگ نصاری آوردند. نصاری از اله­آباد قدم پیش گذاشته، در مقام کوره تلاقی فریقین دست داد و جنگی عظیم در میان آمد. شجاع­الدّوله شکست خورده، به فرّخ­آباد رفت و هولکر با حال تباه، دریای جمن را عبور کرده، خود را به کالپی رساند و جمعیّتی فراهم آورده، با راج های آن نواحی پیچید و زری گرفت. انجام کار بر سر جواهرمل، پسر سورجمل جات که بعد فوت پدر بر مسند ریاست نشست، رفت و در نواحی اکبرآباد قریب دهولپور خود چند کروه عقب نشسته، تمامی فوج همراهی را قریب شانزده هزار به محاربه پیش فرستاد. روز عید شوّال سنه تسع و سبعین و مأته و الف فریقین به هم رسیدند. به اندک زد و خوردی فوج هولکر رو به فرارآورد. فوج جواهرمل غارت­کنان تعاقب کردند و افیال و افراس و ساز و سامان گریختگان را دستبرد نمودند. جمعی کثیر را به تیغ بی دریغ کشیدند. هولکریان در قلعه ی دهولپور پناه گرفتند. جواهرملیان به محاصره پرداختند و در عشره ی اوّل همان شوّال بر محصوران ظفر یافته، پنج سردار فیل­نشین را با ده هزار کس به اسیری گرفتند. هولکر به استماع این خبر هوش ربا رنگ استقلال باخته، سبیل فرار پیمود و قریب جهانسی نهم ذی­الحجّه سنه ی تسع و سبعین و مأته و الف به علّت غصه مرگی، قالب تهی کرد و هر دو عید درباره ی او رنگ وعید گرفت. مؤلّف گوید:

هـولکر بـود دشمن اسلام           آخرآن مایه[ی] عناد برفت

  عقل تاریخ  مردنش فرمود:           کـافر موجب  فساد برفت"

(آزاد، 2012: 168- 169)

توضیح: این یادداشت در نسخه ی شفیق (1177ق) و نسخه ی علیگر(1237ق) و نسخه ی پتنا (1205- 1250ق) نیست؛ ولی نسخه ی بریتانیا (1182ق) در حاشیه و نسخه ی س (چاپ سنگی) در متن این یادداشت را دارند و آخرین تاریخ در این یادداشت سال 1179ق است؛ لذا این یادداشت در همین سال یا بین سال­های 1179 تا 1182ق بر کتاب افزوده شده است.

2-3- یادداشت ماه جمادی­الاولی سال 1180ق.  :" بعد اتمام خزانه ی عامره، شیخ محمّدعلی حزین شب یازدهم جمادی­الاولی سنه ثمانین و مأته و الف دامن از خارزار جهان برچید و در قبری که در بنارس برای خود ساخته بود، خواب راحت برگزید. مؤلّف گوید:

علّامه ی عصر و شاعر خوب              افسـوس کـه از میانه برخاست

 تــاریخ وفـات او نوشتم:              از فوت حزین حزین دل ماست"

(آزاد، 2012: 312)

توضیح: نسخه ی شفیق (1177ق) این یادداشت را ندارد؛ ولی نسخه­های بریتانیا (1182ق) و چاپ سنگی و پتنا (1200- 1250) در متن و نسخه ی ع (1237ق) در حاشیه این یادداشت را دارند و از مقایسه ی نسخه­ها معلوم می­شود که این یادداشت در سال 1180 یا 1181ق. افزوده شده است.

2-4- یادداشت ماه رجب سال 1180ق. :" بعد تحریر خزانه ی عامره نوّاب درگاه­قلی خان بهادر که در اواخر مخاطب به خاندوران شد، در غرّه ی رجب سنه ی تسع و سبعین و مأته و الف از صوبه­داری اورنگ­آباد معزول گردید. پنجم ذی­الحجّه سال مذکور از اورنگ­آباد برآمده، به نظام­آباد که بالای کتل فرداپور سه منزل از اورنگ­آباد است، بنا بر آن که در جاگیر او بود، رفته نشست و اسباب به حالی صوبه­داری او مهیّا شده بود که ناگاه هزدهم جمادی­الاولی سنه ی ثمانین و مأته و الف به مرض سرسام ودیعت حیات سپرد. نعش او را از نظام­آباد به اورنگ­آباد آورده، در مقبره ی والد او که جنوبی بلده است، دفن کردند. "خدایش بیامرزاد" و همین فقره تاریخ فوت اوست." (آزاد، 2012: 351- 352)

توضیح: طبعاً نسخه ی ش (1177ق.) این یادداشت را ندارد؛ ولی نسخه­های بریتانیا (1182ق) و چاپ سنگی و پتنا (1200- 1250) در متن و نسخه ی علیگر (1237ق) در حاشیه آن را دارند. در نتیجه این یادداشت در همان سال 1180ق. یا در فاصله ی سال­های 1180 تا 1182ق. افزوده شده است.

2-5- یادداشت سال 1183ق. : بعد اتمام خزانه ی عامره، میرزا معزّالدّین هفتم شعبان روز پنجشنبه سنه ی ثلاث و ثمانین و مأته و الف در اورنگ­آباد رحلت کرد و در احاطه ی مقبره ی خاندوران مرحوم متخلّص به درگاه زیر دیوار جنوبی مدفون گردید. مؤلّف گوید:

ماه شعبان [به] روز هفتم              از دنیا میرزا [معز] رفت

 تـاریخ نوشت بنده آزاد:             "مولانا میرزا معز رفت"

(آزاد، 2012 :696)

توضیح: این یادداشت فقط در نسخه ی چاپ سنگی هست و چهار نسخه ی دیگر آن را ندارند؛ در نتیجه در سال 1183ق. یا پس از آن به کتاب افزوده شده است.

2-6- یادداشت مربوط به سال 1185ق. :" بعد اتمام خزانه ی عامره، میر سیّد محمّد - قدّس الله سرّه - شب هشتم شعبان سنه ی خمس و ثمانین و مأته و الف در بلگرام به جنّةالمأوی خرامید و در باغ خود واقع محمودنگر مدفون گردید. مؤلّف در مرثیه ی آن جناب قصیده نظم کرده و این مصراع تاریخ یافته: "رفت قدسیّ زمان سیّد محمّد از جهان". (آزاد، 2012: 456)

توضیح: ش (1177ق) و بریتانیا (1182ق) از اینجا  تا پایان بند را ندارند؛ ولی  نسخه­های علیگر (1137ق) در حاشیه و پتنا (1200- 1250ق) و چاپ سنگی در متن آن را دارند.

2-7- یادداشت مربوط به سال 1188ق :"بعد دوازده­ سال از ختم خزانه ی عامره، نوّاب شجاع­الدّوله بیست­ و سیوم ذی­قعده سنه ی ثمان و ثمانین و مأته و الف در فیض­آباد که آبادی متّصل بلده اوده و بناکرده ی اوست، ودیعت جان سپرد و همانجا مدفون گردید. مؤلّف گوید تاریخ وفات او به تعمیه ی اسقاط یک عدد به نظم آورد:

کـرد از عـالم فـانی رحلت          سرور غالب صاحب صولت

گشت تاریخ چو آن یکتا مرد        "رفت  نوّاب  شجاع­ الدّوله"

(آزاد، 2012: 146- 147)

   توضیح: فقط نسخه ی چاپ سنگی، این یادداشت را دارد و بنابراین در سال 1188ق. یا پس از آن به متن کتاب افزوده شده است.

2-8- یادداشت مربوط به سال 1189ق. :" مخفی نماند که بعد اتمام خزانه ی عامره نوّاب آصفجاه ثانی- دام اقباله- قلعه ی دولت­آباد را ششم جمادی­الاولی سنه ی تسع و ثمانین و مأته و الف از دست براهمه بازگرفت و پس از پانزده سال و بیست ماه و چارده روز سلیمان زمان خاتم را از انگشت دیو کشید. امیر حیدر متخلّص به امیر فرزندزاده ی مؤلّف کتاب گوید:

نظام­الدّوله آصفجــاه ثانی                به زور تیغ و بازو قلعه بگشاد

امیراز بهر تاریخش رقم زد               "نموده فتح حصن دولت­آباد"

و میر ذکا این مصراع تاریخ یافت: "دولت­آباد رفت و بازآمد" فقط منه - رحمه الله علیه."(آزاد، 2012: 108)

   توضیح: این یادداشت، آخرین یادداشت تاریخ­دار خزانه ی عامره است که فقط در نسخه ی چاپ سنگی و آن هم در حاشیه آمده است و طبعاً در سال 1189ق یا پس از آن به متن کتاب افزوده شده است.

3- یادداشت­های بی­تاریخ

 این دسته از یادداشت­های خزانه ی عامره که تعداد آن ها 9 تاست، با آن که فاقد تاریخ هستند؛ ولی با توجّه به تاریخ کتابت نسخ و همچنین یادداشت­های تاریخ­دار می­توان محدوده ی زمانی افزوده شدن آن ها را تخمین زد. یادداشت­های مورد نظر به شرح ذیل         هستند:

3-1-  ابیاتی از بساطی سمرقندی: آزاد بلگرامی در شرح احوال بساطی سمرقندی 13 بیت از اشعار او را با این عبارت افزوده است :

" قدری از غزلیّات بساطی در نظر مؤلّف رسید و این چند بیت فراگرفته، الحاق گردید:

رخ تو دیدنم از زلف تیره مشکل بود             ز روی لطف صبا مشکل مرا بگشود...

و آخرین بیت این است:

...گفتم بنشین یک نفس ای عمر من آخر           گفتا چه کنم عمر گرامی به شباب است"

 (آزاد، 2012 :226- 227)

  توضیح: فقط نسخه ی چاپ سنگی این یادداشت را دارد و چهار نسخه ی دیگر ندارند و این یادداشت بعد از سال 1182ق. افزوده شده است.

3-2- مطلع قصیده ی ترابی: " قصیده ی ترابی که به وسیله ی آن به زر کشیده شد و عدد ابیاتش چهل و نه است، به نظر مؤلّف کتاب رسید و مطلعش این است:

گزیدم عمرها چون برهمن کنج  کلیسایی         دگر آن به که سازم در حریم کعبه مأوایی"

(آزاد، 2012: 266)

  توضیح:  فقط نسخه ی چاپ سنگی این یادداشت را دارد و چهار نسخه ی دیگر ندارند. بنابراین یادداشت فوق پس از سال 1182 ق. افزوده شده است.

 3-3- درباره ی مطلع قصیده ی شیخ حزین: " مؤلّف گوید: در وقت تحریر خزانه ی عامره، توجّه طبیعت به مطلع قصیده ی شیخ اتّفاق نیفتاد. بعد مدّتی از تألیف این کتاب، روزی طبیعت متوجّه شد و در لفظ "ورک" تأمّل رو داد که مراد شیخ از او چه باشد. آخر حاشیه ی شیخ بر "ورک" به عبارت عربی به نظر درآمد. مضمونش این که "وُرک" بالضّم جمع "ورکا" است و معنی آن "بزرگ بالای ران" و موصوف ورک مقدّر است؛ یعنی "نوق" بالضّم جمع ناقه است. انتهی. مخفی نماند که "وَرک" بالفتح "بالای ران" و "وَرَک" به فتحتین "بزرگی بالای ران" را گویند و "ورکاء" بر وزن فعلاء وصف مؤنّث است، یعنی انثای بزرگ بالای ران. در قاموس و غیره "ورکاء" وصف انسان است و در غیر انسان هم آمده باشد. اگر "ورکاء" وصف مخصوص ناقه می­بود، ایراد آن در این محل بجا می­شد. وصف عام آوردن و موصوف خاص یعنی "نوق" را مقدّر کردن، منتهای مرتبۀ تکلّف است. کاش بجای حاوی الورک، حاوی العیس گفته می­شد. دیگر اینکه "وَ اقرء سلامی سلیمی" درست نیست؛ چرا که "قرء" متعدّی به "علی" می­آید. صاحب قاموس گوید: "قرء علیه السّلام ابلغه". اگر "علی" را بر "سلیمی" آرند، وزن خیرباد می­گوید. بلی "اقرء" از باب افعال دو مفعول می­خواهد و مفعول ثانی او بی­تعدیه "علی" می­آید. جوهری در صحّاح می­گوید: "فلان قرء علیک­السّلام و اقرءک السّلام بمعَنَی". اگر واو عاطفه را از سر مصرع حذف کرده، " اقرء سلامی سلیمی" خوانند تعدیه صحیح می­شود؛ لیکن عطف اقرء بر"عج" از حذف واو ابا می­کند." (آزاد، 2012: 311)

   توضیح: این یادداشت فقط در نسخه ی چاپ سنگی هست؛ بنابراین بعد از سال 1182ق. افزوده شده است.

3-4- ابیاتی در مدح خانزمان: چهارده بیت در مدح خانزمان افزوده شده که با این عبارت و بیت آغاز شده (آزاد، 2012: 581- 582): "در این کتاب مدح خانزمان می­کند و می­گوید:

خانزمان صاحب امن و امان            پیشـرو مهـدی آخـر زمـان...

و با این بیت به پایان رسیده است:

...آهن و سنگی که شراری در اوست        خوشتر ازآن دل که نه یاری دراوست"

   توضیح: نسخه­های ش(1177ق)، ع(1237ق) و پ (1200- 1250ق) این یادداشت را ندارند؛ ولی در نسخه­های بریتانیا (1182ق) و چاپ سنگی هست. بنابر این، احتملاً این یادداشت در فاصله ی کتابت دو نسخه یعنی سال­های 1177 تا 1182ق بر کتاب افزوده شده است.

3-5- نقش سکّه ی نادری: " نادر شاه یک طرف سکه ی این تاریخ به خطّ طغرا مقرّر کرد و طرف دیگر این بیت:

سکّه بر زر کرد نام سلطنت را در جهان          نادر  ایران  زمین  و خسرو گیتی ستان

شخصی همان ماده را " لاخیر فی ماوقع" ساخت؛ لهذا موقوف کرد." (آزاد، 2012: 594- 595)

   توضیح: نسخه های شفیق (1177ق) و بریتانیا (1182ق) این یادداشت را ندارند؛ ولی در نسخه­های علیگر (1238ق)، پتنا (1200- 1250) و چاپ سنگی هست. درنتیجه این یادداشت بعد از سال 1182ق. به کتاب افزوده شده است.

3-6- انتقاد از شعر ظهیر فاریابی:"ظهیر این تشبیب را به اسلوب مرغوبی نظم کرده و این قدر هست که پیش از اتمام تشبیب، تصریح او به ذکر ممدوح در بیت:

پیـدا شـد ازکـرانه ی میـدان آسمـان          شکل هلال ماه چون سر چوگان شهریار

خلاف قاعده ی تشبیب واقع شده و با تجاهل او در حقیقت هلال و استفسار او از خرد که در ابیات آینده می‌آید، منافات دارد."(آزاد، 2012: 488- 489)

توضیح: فقط نسخه ی ش این یادداشت را ندارد؛ در نتیجه این یادداشت پس از سال 1177 و پیش از سال 1182ق. افزوده شده یا این که از قلم کاتب افتاده است.

3-7- تاریخ وفات ظهوری ترشیزی: "وفات ظهوری در دکن سنه ی خمس و عشرین و الف به ظهور رسید." (آزاد، 2012: 498)

توضیح: فقط چاپ سنگی این یادداشت را دارد؛ بنابراین تاریخ وفات ظهوری بعد از سال 1182ق. به متن افزوده شده است.

3-8- شاهد جهت کاربرد معدود جمع: " بعد تحریر خزانه ی عامره، فقیر آزاد روزی مخزن اسرار شیخ نظامی مطالعه می­کرد، این بیت در نعت برآمد:

شمسه ی نُه مسند هفت اختران                ختـم رسـل خـاتـم پیغمبـران

از اینجا مستفاد شد که معدود جمع می­آید." (آزاد، 2012: 686)

   توضیح: نسخه­های ش (1177ق.) و بریتانیا (1182ق.) این یادداشت را ندارند؛ ولی سه نسخه ی دیگر دارند؛ بنابر این بعد از سال 1182ق. به متن افزوده شده است.

3-9- ابیاتی از نظامی در نعت: "و در نعت گوید:

 بـود در این گنبد فیـروزه خشت             تـازه  تـرنـجی ز سـرای بهشت

   رسم ترنجی است کـه در روزگار             بیش دهــد میـوه بس آرد بهـار"

(آزاد، 2012 :697)

   توضیح: فقط نسخه ی چاپ سنگی این یادداشت را دارد؛ بنابر این بعد از سال 1182ق. به متن افزوده شده است.

نتیجه­

نتایج حاصل از بررسی افزوده­ها و کاسته­های آزاد بلگرامی در خزانه ی عامره به شرح ذیل است:

الف- نسخه­های خطّی خزانه ی عامره به دو دسته ی کلّی تقسیم می­شوند: یک دسته نسخی هستند که منشأ آن ها، مسوّده ی مؤلّف است و دسته ی دیگر، نسخی که منشأ آن ها متن پاکنویس یا بیاضی مؤلّف است.

ب- مطلب مربوط به تاریخ فاروقی نادرست بوده و به همین جهت در همان سال نخست حذف و اصلاح شده؛ ولی احتمالاً از طریق نسخه ی مسوّده به برخی نسخ راه یافته است.

پ- مطلب مربوط به سنّی بودن صائب، کاملاً نادرست است و به همین خاطر در چهار نسخه ی خطّی موجود نیست و فقط در نسخه ی چاپ سنگی آمده که یا از مسوّده نقل شده و یا اساساً الحاقی است.

ت- سرگذشت خدیجه سلطان، دخترعمو و معشوق واله داغستانی، پس از کتابت نسخه ی شفیق (1177ق.) اصلاح و تکمیل شده و یک دو کلمه از آن هم که سهو مؤلّف بوده، به وسیله ی کاتبان متأخّر اصلاح شده است.

ث- یادداشت سال 1177ق. تنها یادداشتی است که در هر پنج نسخه ی مورد بررسی هست و در همان سال افزوده شده است و بقیّه ی یادداشت­ها پس از این تاریخ افزوده شده است.

ج- سه یادداشت تاریخ­دار (1179 و 1180ق.) و دو یادداشت بی­تاریخ مربوط به مدح خانزمان و نقد شعر ظهیر بین سال­های 1177 تا 1182ق. افزوده شده است.

چ - یک یادداشت تاریخ­دار (1185ق.) و دو یادداشت بی­تاریخ مربوط به نقش سکّه ی نادری و کاربرد معدود جمع بین سال­های 1182 تا 1185ق. افزوده شده است.

ح - سه یادداشت تاریخ­دار (1183، 1188 و 1189ق) و شش یادداشت بی­تاریخ فقط در نسخه ی چاپ سنگی هست که بین سال­های 1183 تا 1189ق. افزوده شده است.

 نسخه ی ب: این نسخه حاوی یادداشت­ها و مطالبی است که مؤلّف در طی شش سال (1176- 1182ق.) بر متن اوّلیّه ی کتاب افزوده است.  

نسخه ی پ: بررسی یادداشت­های افزوده­ی مؤلّف بر متن کتاب، حاکی از آن است که آخرین تاریخ درج شده در متن کتاب سال 1285ق. است و یادداشت سال 1288ق. در آن موجود نیست. بنابراین می­توان نتیجه گرفت که این نسخه از روی نسخه­­ای کتابت ­شده که بین سال­های 1285 تا 1288ق. نوشته شده است. این نسخه حاوی غالب یادداشت­های افزوده مؤلّف بر متن کتاب است.

نسخه ی ع: از میان یادداشت­های تاریخ­دار آزاد بلگرامی، یادداشت سال 1177ق. را در متن و دو یادداشت سال 1180ق. و یک یادداشت سال 1185ق. را در حاشیه دارد و فاقد یادداشت­های سال 1179ق.، 1188ق. و 1189ق. است. بنابراین نسخه ی منقولٌ­عنه آن پیش از سال 1185 کتابت شده است.