فهرست نامه‌های نسخ خطی فارسی در هند

امروزه یکی از راههای انتقال صحیح­تر و سریع­تر اطلاعات به محققان، تهیه­ی فهرست نامه­های موضوعی است که بنا به تناسب محتوی و نوع کاربری می­تواند، حوزه­ی وسیعی را دربرگیرد. از حوزه­های تهیه­ی فهرست نامه­ها که در گسترش و ماندگاری فرهنگ و تمدن ملل تأثیر مستقیم دارد، فراهم آوردن فهرست نامه­های نسخ خطی است.کشور هندوستان و یا در نگاهی عمیق­ترشبه قاره­ی هند، از دیرباز ارتباط بسیار تنگاتنگی با ایران، و زبان فارسی داشته است. شاید اگر بتوان گفت که در بعضی از دوره­های تاریخی به ویژه در دوره­های: حمله­ی مغولان، حکومت گورکانیان هند، و دوره­ی صفویه شبه قاره­ی هند جایگاهی بسیار والا را در حفظ و نشر زبان فارسی و غنای فرهنگی آن داشته است; سخنی به گزافه نگفته­ایم. این ارتباط تنگاتنگ فرهنگی و علمی سبب گردیده تا در شبه قاره­ی هند، نسخ خطی فراوانی به رشته­ی تحریر درآید. نسخه­های خطی­ای که در بسیاری از موارد کماکان گمنام مانده یا بر اثر گذشت زمان، در معرض نابودی قرار گرفته­اند. در این تحقیق که با هدف شناخت و معرفی هرچه بهتر فهرست نامه­های نسخ فارسی هند انجام گردیده، تلاش شده تا این پرسش­های اصلی پاسخ داده شود:

- مهم­ترین فهرست نامه­های نسخ خطی فارسی هندوستان شامل چه مواردی می­شود؟

- کدام یک از کتابخانه­ها و مراکز علمی هند بیشتر به کار جمع­آوری و حفاظت از نسخ خطی فارسی اقدام نموده­اند؟ لذا با روش مروری- کتابخانه­ای و سندی به بررسی موضوع تحقیق و پاسخ به پرسش­ها پرداخته شد.

بیان مسأله و اهمیت موضوع

تاریخ پیوند میان ایران و شبه قاره­ی هند به هزاران سال پیش بر می­گردد. تاریخ‌ نگاران برآنند که وقتی حدود ۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد، تیره‌های آریایی وارد سرزمین‌های ایران و هند شدند، روابط فرهنگی و زبانیِ این دو کشور آغاز گردید(کومار،۱2:1386). به همین دلیل است که زبان و ادب فارسی در هند سابقه‌­ای دیرینه‌ دارد. زبان فارسی پیش از آن­که هندوستان مستعمره­ی انگلستان شود، دومین زبان رسمی این کشور و زبان فرهنگی و علمی به­شمار می‌رفته است، اما؛ پس از استعمار انگلیس در سال ۱۸۳۲م زبان انگلیسی جبرًا جایگزین زبان شیرین فارسی گردیده است(Clawson, 2000:112). همانندی‌های فراوان میان زبان اوستا و سانسکریت هم نشانه­ی دیگری از پیوند دیرینه­ی زبانی میان ایران و شبه قاره است در دوران اشکانیان (۲۲۶- ۲۴۹ ق. م). این روابط رو به گسترش رفت و در زمان ساسانیان (۲۲۶ ق. م - ۶۵۲ م) با ترجمه­ی کتاب‌های مهم هندی همانند کلیله و دمنهدر عصر انوشیروان، این پیوستگی‌های فرهنگی بیش از پیش قوّت گرفت. زبان فارسی در اوایل سده­ی چهار و اوایل سده­ی پنج هجری، در دوره­ی غزنویان، با فتوحات محمود غزنوی به ویژه در شهرهای لاهور و مولتان و سند به طور جدی به هند راه یافت (جابری نسب،29:1388). گسترش زبان فارسی در شبه قاره، با تأسیس امپراطوری مغول هندوستان به اوج پیشرفت خود رسید و زبان رسمی هندوستان شد. البته نباید سهم صوفیان را که مبلغان اصلی اسلام و زبان فارسی در هند بودند؛ فراموش کرد. بزرگ صوفیانی چون: هجویری، خواجه معین‌الدین چشتی، شیخ بهاءالدین زکریا مولتانی، سید اشرف جهانگیر سمنانی، سیدعلی همدانی و دیگران، با گفتار و کردارشان بر خیل مسلمانان و فارسی­زبانان افزودند. در این بین تأثیر حکومت پادشاهان مسلمان، به ویژه پادشاهان پارسی­گوی هند، در سراسر شبه قاره نیز حایز اهمیت است، چراکه آنان با حمایت و پشتیبانیِ فراوان خود از علما، دانشمندان، سرایندگان، ادیبان، هنرمندان و سایر فرهیختگان، موجبات شکوفایی و ارتقای زبان فارسی را در این منطقه فراهم نموده­اند. در سده­ی شش هجری نیز مهاجرت گسترده­ی دانشمندان و اهل فکر و فرهنگ و ادب فارسی به دربار پادشاهان مسلمان هند باعث شد که لاهور به پایگاهی برای گسترش و نشر ادب فارسی تبدیل شود (فلاح،79:1389). رسمیت یافتن زبان فارسی در شبه قاره به عنوان زبان دین، سیاست، ادب و هنر موجب شد که آثار فراوانی به زبان فارسی توسط اهالی شبه­قاره، ایرانیان و دیگر مهاجران، در زمینه‌های: تاریخ، فرهنگ، دستور، یادنامه (تذکره) و دیگر موارد پدید آید. این زمینه باعث شد تا  انشاء آثار بزرگان شعر و ادب و عرفان ایران نیز زمین مورد پذیرش دانشوران و متفکّران شبه قاره قرار گرفته، درباره­ی آن­ها پژوهش شده و بعضاً نیز به زبان‌های گوناگون بومی سرزمین هند و پاکستان ترجمه گردد. نسخه­های خطی سرمایه و پشتوانه­ی فرهنگی هر ملت است. این گنجینه­ها نمایانگر تاریخ علم و ارزش­های هنری در قرون مختلف است. وجود نسخه­های خطیِ ارزشمند، پشتوانه­ی قوی علمی گذشتگان را نیز نشان می­دهد. علاوه بر متون اصلی نسخ خطی، حواشی، شرح­ها، تقویم­ها، وقف­ها، امضاها و مهرها حاوی اطلاعات تکمیلی مهمی هستند که مطالعه­ی آن­ها نیز برای محقّقان ارزش فراوانی دارد (قاضی­ها،1374: 24-26). چرا که خطاطی، نقاشی، تذهیب و جلدسازی از هنرهایی هستند که با شناخت نسخ خطی تکامل یافته­اند (ناصح­پور، 83:1379) .زبان فارسی هشت قرن پیش وارد هند شد و ۷۰۰ سال بر تارک اندیشه، سیاست، اقتصاد و فرهنگ مردم هند حاکمیت داشت. به حدی که در آن دوره کلیه­ی آثار مهم: فرهنگی، مذهبی، سیاسی، ادبی، مکاتبات، اسناد شخصی و دولتی و احکام قضایی هند به زبان فارسی نوشته می‌شد. وجود آثار و نسخ خطی ارزنده فارسیِ موجود در هند به ویژه در حوزه عرفان حاکی از این حقیقت است (صاحب­زاده،1387: 68-76 ). از آن­ جا که زبان فارسی بیش از 400 سال زبان رسمی شبه قاره بوده است، تعداد بسیار زیادی نسخ خطی فارسی در کتابخانه­ها و مراکز اسناد این کشور وجود دارد. بدیهی است که یکایک این نسخه­ها میراث ارزشمند فرهنگی و تاریخی بیشتر کشورهای شبه قاره و سپس کشور ما به شمار می­آیند اما؛ شرایط خاص اقلیمی و هوای گرم و مرطوب شبه قاره و شرایط نامناسب حفاظت و نگهداری این نسخه­ها باعث گردیده که بسیاری از این نسخ خطی به مرور زمان دچار پوسیدگی شده یا در معرض پوسیدگی قرار گیرند. هر چند با وجود این­که در سالیان اخیر به این مهم از سوی مسئولان دو کشور هند و ایران توجه ویژه­ای شده است؛ اما به دلیل حجم بالای این نسخه­ها، تا شناسایی، فهرست نویسی و تبدیل آن­ها به شکل دیجیتالی راه درازی در پیش است. بی­شک تأخیر در این امر موجب از بین رفتن حجم عظیمی از میراث فرهنگی کشورهای شبه قاره و ایران خواهد شد. چنان­که ذکر شد در این مقاله با استفاده از روش مروری- کتابخانه­ای و سندی، ضمن معرفی نسخ خطی، به گردآوری و ارائه فهرستنامه­های موجود در این رابطه، در کتابخانه­ها و مراکز اسناد هندوستان و اهمیت حفظ این آثار با بهره­گیری از فن­آوری­های نوین الکترونیکی و دیجیتالی پرداخته می­شود.

پیشینه ی تحقیق

گرچه درباره­ی معرفی ارزش و اهمیت نسخ خطی شبه قاره در دوره­ی معاصر پژوهش­های پراکنده و مختلفی انجام گردیده که معرفی آن­ها در این مقال نمی­گنجد، اما؛ در مورد فهرست نامه­های نسخ خطی هند تحقیق مستقلی مشاهده نشد.

از جمله­ی پزوهش­های مستقلی که در باره­ی فهرست نامه­های نسخ فارسی در دیگر کشورها انجام شده، می­توان به مقاله­ی افضلی(1387)، با عنوان: تحلیلی بر آمار نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه­های ترکیه اشاره کرد. دیگر تحقیق انجام شده در مورد فهرستنامه­ها توسط هاشم­پور سبحانی (1373) انجام گردیده که کتابی با عنوان: فهرست نسخه­های خطی فارسی کتابخانه­های ترکیه (22 کتابخانه) می­باشد. لذا با توجه به اهمیت معرفی و حفظ نسخ خطی فارسی و با عنایت به این­که در باره­ی فهرستنامه­های نسخ فارسی هند تاکنون تحقیق مستقلی انجام نگردیده است، ضرورت دارد تا پژوهشی جداگانه با هدف تحلیل فهرست نامه­های نسخ خطی فارسی هند و بررسی جایگاه این آثار در کتابخانه­ها و مراکز اسناد این کشور انجام شود.

نسخ خطی

پیشینه­ی علمی و هنری ملت­های گذشته و تمدن­های پیشین در لابه­لای نسخه­های خطی برای آیندگان به ودیعه گذاشته شده است. نسخه­ی خطی کتابی دست نوشته است که تاریخ نگارش آن به قبل از اختراع چاپ یا همزمان با اختراع چاپ مربوط می­شود (سلطانی و راستین،1379: 410). در تعریف نسخ خطی، قید مرکّب و کاغذ و دستنویس بودن، ضروری است. نسخه­ی­ خطی یعنی کتابی که کاغذ آن به دست صنعتگر ماهری ساخته شده و جلد آن را هنرمند توانایی به وجود آورده و محتوای آن را دانشمندی با خامه­ی خویش به دقت و حوصله در طول روزها و ماه ها تحریر نموده است. وجود نسخه­های خطی برجای مانده در علوم مختلف همانند: حدیث، تفسیر، فقه، اصول، فلسفه، کلام، نجوم، ریاضیات، موسیقی، پزشکی، خطاطی، کشاورزی، فیزیک، شیمی و دیگر موارد نشانگر تلاش گسترده­ی دانشمندان در علوم مختلف و ابداعات بی­شمار آنان در این عرصه است (نظری،7:1380). اجزای نسخه‌های خطی به دو دسته­ی مادی و هنری (معنوی) تقسیم می‌شوند که کاغذ، قلم، خط و خوشنویسی جزو اجزای مادی، و تذهیب، ترصیع، تجلید و مانند آن اجزای هنری به شمار می‌روند. برخی از کتاب شناسان در اهمیت نسخ خطی برآنند که: «قسمت اعظم فکر بشری از طریق نسخه خطی به نسل­های آینده انتقال پیدا کرده است و سیر و سفر نسخه­ی خطی، باعث سیر افکار بشری در اقصی نقاط دنیا شده است. از این رو شناخت نسخه‌های خطی در انتخاب، بررسی و تصحیح آن­ها سهمی بسیار مهم دارد که معرفی کتاب­های خطی نهفته در کتابخانه­های عمومی و خصوصی نخستین گام در خدمت به عالم علم است» (وفادار،2:1379).

علل نسخه نویسی

 در نگارش کتاب و استنساخ از آن به زبان­های فارسی و عربی در تمدن بزرگ اسلامی، همچون سایر ملل، انگیزه­های: دینی، آموزشی و علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... دخالت داشته است که دو دسته­ی مهم این انگیزه­ها عبارتند از:

- انگیزه­های دینی و اعتقادی: این انگیزه­ها اهل فضل را بر آن داشته که آثار و نگاشته­های دینی و مذهبی را تبرکاً و به قصد اجر معنوی استنساخ یا به زیور ترصیع و تذهیب مزین کنند. از  جمله­ی این آثار می­توان قرآن و نهج البلاغه و دیگر کتاب­های مذهبی را نام برد.

- انگیزه­های آموزشی و علمی: این انگیزه با هدف تعلیم و تعلم، نسخه نویسی در مراکز آموزشی و مراکز علمی انجام می­گرفته است. همچنین انگیزه­های علمی نیز در گرایش اهل فضل به استنساخ و کتابت آثار مورد نظرشان مؤثر بوده است.

ارزشمندی نسخ خطی

 نسخ خطی از جهات مختلفی ارزشمندند که دو دلیل اصلی ارزشمند بودن این کتب عبارت است از:

- قدمت داشتن و عتیقه بودن، به­ ویژه اگر از هنرهایی مثل خوشنویسی، تذهیب، تجلید، نقاشی و ... در زیبا سازی آن­ها استفاده شده باشد.

- علمی و تحقیقی بودن، یعنی اگر منتشر شوند، ‌زمینه­ی تحقیق در موضوعاتی همچون مطالعات متنی و مانند آن را فراهم می کنند و یا می­توانند در تکمیل و تصحیح سایر کتب و یا نسخِ مرتبط با میراث فرهنگی اسلام و ایران مؤثر باشند.

انواع نسخ خطی

نسخ خطی را می­توان با توجّه به تاریخ، صحت مندرجات، ضبط کلمات، چگونگی ثبت عبارات و این­که مؤلفان، آن­ها را شخصاً نوشته­اند، یا شاگردانشان کتابت کرده­اند، گروه بندی کرد. وجود حواشی و تعلیقات و امضا، از ملاک­های مهم تفکیک نسخ خطی از یکدیگر است. معتبرترین نسخه­ها از نظر محقّق، نسخه­ای است که به دست مؤلف کتابت شده باشد که به آن «نسخه­ی اصل» گفته می­شود. (فاضل نیشابوری، 52:1379) البته نسخه­ای که توسط یک کاتب نوشته ­شده یا مؤلف خود آن را تصحیح و بازخوانی کرده است، نیز همان ارزش نسخه­ی اصل را دارد که از این نسخه به عنوان «نسخه­ی مادر» یاد می کنند. تعبیر مادر بودن این نسخه به خاطر این است که برای نسخه­های دیگر اساس و پایه می­باشد؛ یعنی هر آن­چه که نوشته می­شود جزئی از کل است (مایل هروی، 42:1380). از نوع دیگری از نسخ می­توان به «نسخه­ی نزدیک به اصل» اشاره کرد. نسخه­ی نزدیک به اصل نسخه­ای است که پس از نسخه­ی اصل اهمّیت پیدا می­کند به طوری که از روی نسخه­ی اصل نوشته می­شود. مهم ترین موضوع در «نسخه­ی نزدیک به اصل» این است که کاتب آن دقیق و امانت­دار باشد. لذا هر چه­قدر این مهم بیشتر و بهتر صورت پذیرد، بر اهمّیت نسخه­ی نزدیک به اصل افزوده است. البته نسخه­هایی هم وجود دارد که دست نوشته­ی خود فرد نیستند، یعنی افرادی از قبیل: شاهان و یا مسئولان کشوری و لشکری و یا احیاناً افراد معمولی جامعه، چون از سواد و یا وقت لازم برخوردار نبوده­اند، کار را به کاتب داده­اند و او تمامی امور از قبیل: سیاسی، اجتماعی و یا حسب الحال را مکتوب کرده است (مادلونگ، 1379: 112). چنین نسخه­هایی نیز اگرچه دست­خط و یا دست نوشته­ی خود فرد نیستند، امّا؛ چون همان زبان گفتاری و زندگی شخصی و یا اجتماعی و سیاسی فرد بوده که عیناً به ثبت رسیده است، «نسخه­ی اصل» به شمار می­روند. بنابراین در تعریف «نسخه­ی اصلی» می­توان گفت نسخه­ای است که علاوه بر این­که توسط خود مؤلف نوشته می­شود، می­تواند توسط کاتب ولی با دخل و تصرف کامل دیدگاههای مؤلف نیز نوشته شود (نظری،1380: 17).

مؤسسات فعال در زمینه نگهداری از نسخ خطی فارسی در هند

 در کشور پهناور هند مؤسسات و نهادهای مختلفی در امر حفظ و نگهداری نسخ خطی فعالیت دارند که از جمله­ی مهم ترین این مراکز می­توان به موارد ذیل اشاره کرد:

کمیسیون ملّی نسخه­های خطی هند

 کمیسیون ملّی نسخه­های خطی هند (The National Mission for Manuscripts) از جمله­ی مؤسسات فعّال در زمینه­ی حفظ و نگهداری نسخ خطی هند است. «مرکز میکرو فیلم نور» به مدیریت دکتر خواجه پیری از مراکزی است که برای حفظ و مرمّت نسخه­های خطی فارسی فعالیت می­کند و تاکنون تلاش­های زیادی در این خصوص انجام داده است. همچنین «مرکز تحقیقات زبان فارسی در خانه­ی فرهنگ ایران در دهلی نو» نیز شناسایی چندین فهرست نسخه­ی خطی و همچنین تصحیح و انتشار آن­ها را به سامان رسانده است. با وجود تهیه­ی فهارس متعدد نسخه­های خطی هند، هنوز هم برخی از نسخه­ها ناشناخته باقی مانده­اند و فهرست آن­ها تهیه نشده است که این نسخه­ها، به صورت پراکنده در سراسر هند نگهداری می­شوند. از این­رو دولت هند در سالیان اخیر، با اختصاص بودجه­های هنگفت و استخدام کارشناسان مرتبط و نیز به خدمت گرفتن تجهیزات فنی مدرن، گام های جدی برای حفاظت و شناسایی این نسخه­ها برداشته است.

انجمن آسیایی

 یکی دیگر از مراکز نگهداری نسخه­های خطی، انجمن آسیایی (Asiatic SocietyThe) است که در شهر کلکته واقع شده است. این انجمن، در سال 1784 میلادی تأسیس شده و هزاران نسخه­ی خطی را گردآوری و نگهداری نموده است. یکی از راهبردهای اساسی انجمن برای حفاظت از میراث­های فرهنگی هند، تصحیح و انتشار نسخه­های خطی و ترجمه­ی برخی از آن­ها به زبان انگلیسی بوده است. این فعالیت انجمن، تا هنگام تجزیه­ی شبه قاره­ی هند با قدرت ادامه یافت، اما؛ پس از استقلال هند و ایجاد کشور پاکستان شرقی(بنگلادش)، خلل اساسی در فعالیت­های انجمن پدید آمد. با این حال، بخش بزرگی از نسخه­های خطی در انجمن آسیایی کلکته محفوظ مانده که شمار قابل توجهی از نسخه­های خطی منتشر نشده­ی این انجمن، به زبان فارسی می­باشند.

دانشگاه کلکته

دانشگاه قدیمی کلکته نیز، عهده­دار حفاظت از شمار قابل توجهی از نسخه­های خطی می­باشد. این دانشگاه، در سال 1857 میلادی بنیان گذاری شد. شمار نسخه­های خطی دانشگاه کلکته را افزون از 42000 نسخه ذکر کرده­اند. این نسخه­ها، به زبان­های: فارسی، عربی، تبّتی، بنگالی، تامیلی، مالایی و چند زبان محلی هند می­باشند که بعضی از این نسخه­ها، دارای تذهیب­های طلایی و نقره­ای هستند.

 

 

انستیتوی مطالعات شرق شناسی

«انستیتوی مطالعات شرق شناسی»( The Bhandarkar Oriental Research Institute) شهر پونا نیز یکی دیگر از مراکز نگهداری نسخ خطی هند، می­باشد. این مؤسسه در سال 1917 میلادی تأسیس شده است. در حال حاضر، بیش از 20000 نسخه­ی خطی در این مرکز وجود دارد. این نسخه­ ها، در موضوعات مختلف از قبیل: فلسفه، پزشکی، تاریخ، ادبیات، مذهب، موسیقی می­باشند. تعداد نسخه­های خطی نگاشته شده به زبان فارسی این مؤسسه، بیشتر از بقیه زبان­ها است. قدمت برخی از این نسخه­های خطی فارسی، به بیش از پنج  قرن می­رسد. یکی از دلایل اهمیت نسخه­های خطی فارسی این انستیتو، آن است که تعدادی از آن­ها ترجمه کتاب­هایی هستند که دیگر وجود ندارند. همچنین تعدادی از قدیمی­ترین نسخه­های خطی «ریگ ودا»، در این مؤسسه نگهداری می­شوند.

موزه­ی دولتی اوریسه(( The Orissa State Museum

موزه­ی دولتی اوریسه (( The Orissa State Museum، در سال 1932 میلادی تأسیس گردیده است. در این موزه هم، صدها نسخه خطی نگهداری می­شود (37000 نسخه). برخی از این نسخه­ها، روی برگ و پوست درخت، کاغذهای دست ساز و پوست نگاشته شده­اند. قابل ذکر است که در کتابخانه­ی عمومی شرق خدابخش که در شهر پتنا واقع شده (The KhudaBaksh OrientalPublic Library)، نیز شمار قابل توجهی نسخه­ی خطی نگهداری می­شود. افزون بر این­ها، در مخزن تعدادی از کتابخانه­ها و مؤسسات پژوهشی شهرها و یالات دیگر هند نظیر: دهلی(The National Archives of India)، سرینگر(Sri Pratap Singh Museum) و همچنین میسور (Oriental Research Institute) نیز صدها نسخه­ی خطی ارزشمند وجود دارد.

فهرست نامه­های نسخ خطی فارسی  موجود در هندوستان

پس از مرور متون، فهرستنامه­های زیر برای نسخه­های خطی فارسی، موجود در گنجینه­های نسخ خطی هند فراهم گردیده است. لازم به ذکر است که برخی از پژوهشگران معتقدند با توجه به این­که بسیاری از نسخ  خطیِ موجود هنوز تحویل کتابخانه­ها نشده­اند و یا فرآیند تحویلشان به مرکز اسناد و کار ثبت و نگهداری آن­ها به اتمام نرسیده است، این فهرست نامه در آینده به تدریج  افزایش خواهد یافت (صادق زاده وایقان، 46:1391-49) .فهرست نامه­های نسخ خطی فارسی موجود در هندوستان که در تحقیق پبش رو یافت شد، عبارت است از:

1 – فهرست نسخ فارسی اورینتل پبلک لائبریری، بانکی پور، مسمی به مراۀ العلوم، خان بهادر مولوی عبدالمقتد، به اهتمام مولوی محمد عبدالخلاق صاحب، صادق­پور پریس، 1925م.

2 – فهرست مخطوطات فارسی خدابخش اورینتل پبلک لائبریری، پتنا مسمی به مرآۀ العلوم، سید اطهر شیر، 1967م.

3 – فهرست نسخ قلمی (عربی، فارسی و اردو) سبحان­الله اورینتل لائبریری، مسلم یونیورستی علیگره، سید کامل حسین، علیگره، 1929م.

4 – فهرست مخطوطات، کتابخانه ی مولانا آزاد، علیگره مسلم یونیورستی، ذخیره ی شیفته، سید محمود حسن قیصر امروهوی، زیر نگرانی سید محمد حسین رضوی، علیگره ، 1982م.

5 – فهرست مخطوطات کتابخانه ی مولانا آزاد، علیگره مسلم یونیورستی، ذخیره ی احسن مارهروی، سید محمود حسن قیصر امروهوی زیر نگرانی سید محمد حسین رضوی، علیگره، 1983م.

6 – فهرست مخطوطات کتابخانه ی مولانا آزاد، مسلم یونیورستی، ذخیرۀ آفتاب، سید محمد حسین رضوی زیر نگرانی سید محمود حسن قیصر امروهوی ، علیگره، 1406 هـ . / 1985م.

7 – فهرست مشترک نسخه­های خطی فارسی پاکستان، احمد منزوی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام­آباد، اردیبهشت ماه 1365 هـ . ش / 1406 هـ . / 1986م.

8 – فهرست نسخه­های خطی کتابخانه ی گنج بخش، احمد منزوی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد، بهمن ماه 1359 هـ . ش.

9 – فهرست نسخه­های خطی کتابخانه ی گنج بخش، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، محمد حسین تسبیحی، جلد یکم، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، راولپندی، پاکستان 1971م.

10 – فهرست نسخه­های خطی فارسی موزه ی ملی پاکستان، کراچی سید عارف نوشاهی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد 1362 هـ. ش/ 1404 هـ . ق.

11– فهرست نسخه­های خطی فارسی انجمن ترقی اردو، کراچی، سید عارف نوشاهی، باهمکاری با مرکزتحقیقات فارسی ایران و پاکستان و اداره ی معارف نوشاهیه (ناحیۀ گجرات)، اسلام آباد، اردیبهشت ماه 1363 هـ . ش/ شعبان المعظم 1404 هـ..

12– فهرست نسخه­های خطی فارسی کتابخانه ی موسسه ی کاما، گنجینه ی مانکجی، بمبئی، دکتر سید مهدی غروی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد، خرداد ماه 1365 هـ. ش/ 1406 هـ . 1986م.

13– فهرست نسخه­های خطی تحقیق و اشاعت کتابخانه ی کشمیر و کتابخانه ی حمیدیه، بهوپال، مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند، خانه ی فرهنگ جمهوری اسلامی ایران، دهلی نو، بهمن ماه 1363 هـ . ش/ فوریه 1986م.

14– فهرست نسخه­های خطی فارسی کتابخانه ی ندوۀ العلماء لکهنؤ، مرکز تحقیقات فارسی در هند، دهلی نو 1365هـ/ 1986م.

15– فهرست نسخه­های خطی کتابخانه ی راجه محمود آباد لکهنو، مرکز تحقیقات فارسی، رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، دهلی نو، بهمن ماه 1366 هـ . ش/ جمادی الثانی 1408 هـ..

16– تذکرۀ مخطوطات اداره ی ادبیات اردو، حیدرآباد، دکتر سید محی الدّین قادری زور، ژوئن 1957م.

17– تذکرۀ اردو مخطوطات کتب­خانه ی اداره ی ادبیات اردو، حیدرآباد، دکتر سید محی الدّین قادری زور، جلد اول، ترقی اردو بیورو، دهلی نو، ژانویه – مارس 1984.

18– تذکرۀ مخطوطات کتب خانه ی اداره ی ادبیات اردو، حیدرآباد، دکتر سید محیی الدّین قادری زور، ترقی اردو بیورو، دهلی نو، ژانویه – مارس 1984م.

19– تذکرۀ مخطوطات کتب­خانه ی اداره ی ادبیات اردو، حیدرآباد، دکتر سید محی­الدّین قادری زور، ترقی اردو بیورو، دهلی نو، ژانویه – مارس 1984م.

20– فهرست نسخه­های خطی فارسی کتابخانه ی موسسه ی تحقیقات علوم شرقی، میسور (ایالت کارناتکا)پروفسور سید محمود حسین، چاپ انجمن فارسی، دهلی.

21– دست ­نویس نسخ خطی عربی و فارسی کتابخانه ی مرکز مطالعات آسیا، دانشگاه کشمیر، نگاشته: جی.آر.بت، سال 1982م.

22– فیش­های مربوط به نسخ خطی عربی و فارسی کتابخانه­های مختلف تهیه شده در مرکز تحقیقات فارسی، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایرن، دهلی نو.

23– نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی ذاکر حسین جامعه ی ملیه اسلامیه، دهلی نو.

24– نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی مؤسسه ی مطالعات اسلامی جامعه ی همدرد، تغلق آباد، دهلی نو.

25- نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی موزه ی ملی، دهلی نو.

26- نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی مولانا آزاد، مسلم یونیورستی، علیگره.

27- نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی نواب سر مزمل الله خان، علیگره.

28- نسخه­­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی تاگور، دانشگاه لکهنو، لکهنو.

29– دست ­نویس کتاب­های فارسی و عربی کتابخانه ی دانشگاه لکهنو.

30­- نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی ناصریه، لکهنو.

31– نسخه­های خطی کتابخانه ی شخصی پروفسور مسعود حسن رضوی، لکهنو.

32– نسخه­های خطی فارسی، بهندارکر اورینتل ریسرچ انستیتوت،  پونا.

33– نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی دانشگاه پتنا، بهار.

 34- فهرست نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی دارالعلوم بلخیه فتوحیه، پتنا.

 35– نسخه­های خطی فارسی و عربی کتابخانه ی مجیبیه بدریه، پهلواری شریف، پتنا.

36- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه شعبه تحقیق و ﺍشاعت کشمیر و کتابخانه  حمیدیه بوپال، بهمن ماه ۱۳۶۳ ش/فوریه ۱۹۸۶ م.

37- فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانه ندوه ﺍلعلما، لکهنو، مردﺍدماه ۱۳۶۵ش/ ذیﺍل حجه ۱۴۰۶ ه.

38- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ندوه ﺍلعلما، لکهنو، فروردین­ماه ۱۳۶۵ ش/ ﺁوریل ۱۹۸۶ م.

39- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه رﺍجه محمودﺁباد، لکهنو، بهمن­ماه ۱۳۶۶ش/ جمادی ﺍلثانی ۱۴۰۸ ه.

40- فهرست نسخه‌های خطی و چاپی دیوﺍن حافظ در هند، ترتیب و تنظیم: دکتر شریف حسین قاسمی، دی­ماه ۱۳۶۷ ه ش/جمادیﺍﻻول ۱۴۰۹ ه.

41- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه‌های عمومی و ﺁرشیو پتیاﻻ (پنجاب، هند)، نشر ﺍول ۱۳۷۷ش/۹۹۹ م.

42- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ﺍنجمن ترقی ﺍردو، دهلی‌نو، نشرﺍول ۱۳۷۷ش/۱۹۹۹م.

43-فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه کتابخانه عمومی هردیال، دهلی، نشر ﺍول ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۹ م. قند پارسی ۵۶۸.

44- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه جامعه همدرد، تغلقﺁباد، دهلی‌نو، نشر ﺍول زمستان ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۹م.

45- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه جامعه ملیه ﺍسلامیه، دهلی‌نو، نشر ﺍول ۱۳۷۷ ش/۹۹۹ م.

46- فهرست نسخ خطی منتشر شده و در دست ﺍنتشار تو سط مرکز میکروفیلم نور، دهلی.

47- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه رضا رﺍمپور، جلد ﺍول، دوم و سوم، شامل معرفی ۵،۵۰۰ نسخه فارسی با همکاری کتابخانه رضا رﺍمپور ـ رﺍمپور.

48- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد ﺍول (به زبان فارسی)، کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره شامل معرفی ۲۰۳۵ نسخه.

49- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد دوم (به زبان فارسی)، بخش تاریخ و کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، شامل معرفی ۷۰۰ نسخه.

50- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد ﺍول (به زبانﺍنگلیسی)، کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگر.

51- فهرست نسخه‌های خطی فارسی وعربی، جلددوم به زبان ﺍنگلیسی)، بخش تاریخ و کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگر.

52- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد سوم (به زبان فارسی)، کتابخانه حکیم ظلّﺍلرحمن (ﺁکادمی ﺍبنسینا) علیگره شامل معرفی ۲۹۰ نسخه.

53- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی، کتابخانه‌های گجرﺍت شامل کتابخانه عالیه مهدویه، کتابخانه عالیه چش تیه و کتابخانه درگاه پیر محمد شاه، فارسی، به کوشش مرکز میکرو فیلم نور.

54- فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه رضارﺍمپور (جلد سوم)، شامل مععرفی ۱۵۰۰ نسخه تألیفات شیعه در ﺍین کتابخانه، در دست ﺍقدﺍم.۵۶۹ فهرست فهارس نسخ خطی کتابخانه‌های هند.

55- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی کتابخانه رﺍجه محمودﺁباد، لکهنو، شامل معرفی ۸۰۰ نسخه خطی عربی و فارسی.

56- فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه جامعه همدرد، دهلی.

57- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مزمل ﺍﷲ خان، علیگره، در دست ﺍقدﺍم.

58- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه شاه ﺍبوﺍلخیر، دهلی، در دست ﺍقدﺍم.

59- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی کتابخانه جامعه همدرد، دهلی‌نو، در دست ﺍقدﺍم.

60- فهرست تشریحی مخطوطات فارسی، کتابخانه ﺍنجمن ترقی ﺍردو، علیگره، هند، ۱۹۵۱ م.

61- فهرست کتب، عثمانیه کتابخانه، بمبئی، ص ۹۶.

62- فهرست نسخه‌های ﹼخطی فارسی کتابخانه‌های بمبئی, مدرسه محمدیه، مسجد جامع، بمبئی، مرکز تحقیقات مهاتما گاندی، مرکز تحقیقات ﺍردو، ﺍنجمن ﺍسلام، موزه  چترﺍپتی شیوﺍجی مهارﺍج وستو (پرنس ﺁوویلز)، خانه فرهنگ جمهوری ﺍسلامی ﺍیرﺍن، بمبئی، ص ۳۰۲.

63- تعارف مخطوطات، کتابخانه دﺍرﺍلعلوم دیوبند، جلد ﺍول، ۱۳۹۰ ه، ص ۲۸۴، جلد دوم، ۱۳۹۳ ه.ش ، ص ۲۹۶.

64- فهرست نسخ خطی فارسی، مس می بهمرﺃه ﺍلعلوم خدﺍبخش ﺍورینتل پبلکﻻئبریری، بانکی‌پور، پتنه، ۱۹۲۵ م، جلد ﺍول، ص ۲۷۹، جلد دوم، ۱۹۴۲م، ص ۱۷۷، جلد سوم، ۱۹۶۷م، ص ۲۹۵.۷. فهرست نمایشگاه مخطوطات و نوﺍدرﺍت، کتابخانه دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، گردﺁورنده مختارﺍل دین ﺍحمد،۱۹۵۳ م، ص۳۲.

65- فهرست مخطوطات ریسرچ ﻻئبریری شعبه عربی فارسی مخطوطات، مرکزمطالعات ﺁسیای مرکزی، دﺍنشگاه کشمیر، سرینگر، ۱۹۸۹م، ص ۱۷۷.

66- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی, (دستنویس) مرکز مطالعات ﺁسیای مرکزی، دﺍنشگاه کشمیر، سرینگر، ۱۹۸۲م، ص ۹۹.

67- تصوف در شبه قاره (تصوف برصغیر مین) (ﺍردو)، خدﺍبخش ﺍورینتل پبلک ﻻئبریری، پتنه، ۱۹۹۲م، ص ۲۳۸.

68- یاددﺍشت حکیم سید شمسﺍﷲ قادری ماهر ﺁثار قدیمه بر مخطوطات تاریخی، مخزونه کتابخانه نوﺍب صدریار جنگ بهادر موﻻنا حبیبﺍل ر حمن خان شروﺍنی، علیگره، ۱۹۳۹م، ص ۲۳.

69- فهرست کتب عربی, فارسی و ﺍردو، پبلک ﻻئبریری، ﺍلهﺁباد، ۱۹۲۷ م، ص ۱۹۴، قند پارسی 572.

70- فهرست کتب مخطوطات و مطبوعات عربی و فارسی (ﺍردو)، نیشنل بکدپو، ﺍمروهه، مرﺍدﺁباد، هند، ۱۹۷۳م، ص ۶۴.

71- فهرست مخطوطات خانقاه منعمیه (ﺍردو)، گیا، (ر دکتر عطا خورشید، خدﺍبخش ﺍورینتل پبلک ﻻئبریری، پتنه، ۱۹۹۳ ی، ص ۱۰۹.

72- میرﺍث خطی ما در کتابخانه خدﺍبخش (به زبان ﺍنگلیسی), جلد ﺍول شاعرﺍن.

73- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه شعبه تحقیق و ﺍشاعت کشمیر و کتابخانه حمیدیه بهوپال، بهمن­ماه ۱۳۶۳ ه ش/فوریه ۱۹۸۶م.

74- فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانه ندوه ﺍلعلما، لکهنو، مردﺍدماه ۱۳۶۵ ش/ ذیﺍلحجه ۱۴۰۶ ه.

75- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ندوه ﺍلعلما، لکهنو، فروردین­ماه ۱۳۶۵ ش/ ﺁوریل ۱۹۸۶م.

76- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه رﺍجه محمودﺁباد، لکهنو، بهمن­ماه ۱۳۶۶ هش/ جمادی ﺍلثانی ۱۴۰۸ه.

77- فهرست نسخه‌های خطی و چاپی دیوﺍن حافظ در هند، ترتیب و تنظیم: دکترشریف حسین قاسمی, دی­ماه ۱۳۶۷ ش/جمادیﺍﻻول ۱۴۰۹ه.

78- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه‌های عمومی و ﺁرشیو پتیاﻻ(پنجاب، هند)، نشر ﺍول ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۹م.

79-  فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ﺍنجمن ترقی ﺍردو، دهلی‌نو، نشرﺍول ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۹م.

80- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه کتابخانه عمومی هردیال، دهلی, نشر ﺍول ۱۳۷۷ ه ش/۱۹۹۹م، قند پارسی ۵۶۸.

81- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه جامعه همدرد، تغلقﺁباد، دهلی‌نو,نشر ﺍول زمستان ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۹م.

82- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه جامعه ملیه ﺍسلامیه، دهلی‌نو، نشر ﺍول ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۹م.

83- فهرست نسخ خطی منتشر شده و در دست ﺍنتشار تو سط مرکز میکروفیلم نور، دهلی.

84- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه رضا رﺍمپور، جلد ﺍول، دوم و سوم، شامل معرفی ۵،۵۰۰ نسخه فارسی با همکاری کتابخانه رضا رﺍمپور ـ رﺍمپور.

85- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد ﺍول (به زبان فارسی)، کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره شامل معرفی ۲۰۳۵ نسخه.

86- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد دوم (به زبان فارسی)، بخش تاریخ و کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، شامل معرفی ۷۰۰ نسخه.

87- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد ﺍول (به زبانﺍنگلیسی)، کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره.

88-  فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد دوم، (به زبان ﺍنگلیسی)، بخش تاریخ و کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره.

89- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد سوم (به زبان فارسی)، کتابخانه حکیم ظلّﺍلرحمن (ﺁکادمی ﺍبنسینا) علیگره، شامل معرفی ۲۹۰ نسخه.

90- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی، کتابخانه‌های گجرﺍت شامل کتابخانه عالیه مهدویه، کتابخانه عالیه چشتیه و کتابخانه درگاه پیر محمدشاه، فارسی.

91- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه رضا رﺍمپور (جلد سوم)، شامل معرفی ۱۵۰۰ نسخه تالیفات شیعه در ﺍین کتابخانه، در دست ﺍقدﺍم۵۶۹. فهرست فهارس نسخ خطی کتابخانه‌های هند.

92- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی کتابخانه رﺍجه محمودﺁباد، لکهنو، شامل معرفی ۸۰۰ نسخه خطی عربی و فارسی.

93- فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه جامعه همدرد، دهلی.

94- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مزمل ﺍﷲ خان، علیگره، در دست ﺍقدﺍم.

95- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه شاه ﺍبوﺍلخیر، دهلی، در دست ﺍقدﺍم.

96- فهرست ﺍنگلیسی میکرفیلم نسخه‌های خطی کتابخانه جامعه همدرد، دهلی‌نو، در دست ﺍقدﺍم.

97- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ندوه ﺍلعلما، لکهنو، فروردینماه۱۳۶۵ ش/ ﺁوریل ۱۹۸۶م.

98- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه رﺍجه محمودﺁباد،لکهنو، بهمن­ماه ۱۳۶۶ ه.ش/ جمادی ﺍلثانی۱۴۰۸ه.

99- فهرست نسخه‌های خطی و چاپی دیوﺍن حافظ در هند، ترتیب و تنظیم: دکتر شریف حسین قاسمی، دی­ماه ۱۳۶۷ه ش/جمادیﺍﻻول ۱۴۰۹ه.

100- فهرست نسخه‌های ﹼخطی فارسی کتابخانه‌های عمومی و ﺁرشیو پتیاﻻ(پنجاب هند)، نشر ﺍول ۱۳۷۷ش/۱۹۹۹م.

101- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ﺍنجمن ترقی ﺍردو، دهلی‌نو، نشرﺍول ۱۳۷۷ه ش/۱۹۹۹م.

102- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه کتابخانه عمومی هردیال، دهلی، نشر ﺍول ۱۳۷۷ه ش/۱۹۹۹م. قند پارسی ۵۶۸.

103- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه جامعه همدرد، تغلقﺁباد، دهلی‌نو، نشر اول، زمستان ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۹م.

104- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه جامعه ملیه ﺍسلامیه، دهلی‌نو، نشرﺍول، ۱۳۷۷ ه ش/۱۹۹۹م.

105- فهرست نسخ خطی منتشر شده و در دست ﺍنتشار تو سط مرکز میکرو فیلم نور، دهلی.

106- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه رضا رﺍمپور، جلد ﺍول، دوم و سوم، شامل معرفی ۵،۵۰۰ نسخه فارسی با همکاری کتابخانه رضا رﺍمپور ـ رﺍمپور.

107- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد ﺍول (به زبان فارسی)، کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، شامل معرفی ۲۰۳۵ نسخه.

108- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد دوم (به زبان فارسی)، بخش تاریخ و کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، شامل معرفی ۷۰۰ نسخه.

109- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد ﺍول (به زبانﺍنگلیسی)، کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره.

110- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد دوم، (به زبان ﺍنگلیسی) بخش تاریخ و کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره.

111-  فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، جلد سوم (به زبان فارسی)، کتابخانه حکیم ظلّﺍلرحمن (ﺁکادمی ﺍبنسینا) علیگره، شامل معرفی ۲۹۰ نسخه.

112- فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی، کتابخانه‌های گجرﺍت، شامل کتابخانه عالیه مهدویه، کتابخانه عالیه چشتیه و کتابخانه درگاه پیر محمد شاه، فارسی، به کوشش مرکز میکرو فیلم نور.

113- فهرست میکرفیلم نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه رضارﺍمپور (جلد سوم)، شامل مععرفی ۱۵۰۰ نسخه تألیفات شیعه در ﺍین کتابخانه، در دست ﺍقدﺍم569، فهرست فهارس نسخ ﹼخطی کتابخانه‌های هند.

114- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی کتابخانه رﺍجه محمودﺁباد، لکهنو، شامل معرفی ۸۰۰ نسخه خطی عربی و فارسی.

115- فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه جامعه همدرد، دهلی.

116- فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مزمل ﺍﷲ خان، علیگره، در دست ﺍقدﺍم.

117- فهرست نسخه‌هایخطی کتابخانه شاه ﺍبوﺍلخیر، دهلی، در دست ﺍقدﺍم.

118- فهرست ﺍنگلیسی میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه جامعه همدرد، دهلی‌نو، در دست ﺍقدﺍم. (نسخه‌های خطی علیگره).

119- فهارس کتب خطی‌در هند منتشرشده تو سط کتابخانه‌های گوناگون

120- فهرست کتب عربی, فارسی و ﺍردو، کتابخانه ﺁصفیه سرکار عالی، حیدرﺁباد.

121- فهرست فهارس نسخ خطی کتابخانه‌های هند.

122- فهرست تشریحی مخطوطات فارسی, کتابخانه ﺍنجمن ترقی ﺍردو، علیگره، هند، ۱۹۵۱م.

123- فهرست کتب، عثمانیه کتابخانه، بمبئی، ص ۹۶.

124- فهرست نسخه‌های ﹼخطی فارسی کتابخانه‌های بمبئی، مدرسه محمدیه، مسجدجامع، بمبئی، مرکز تحقیقات مهاتما گاندی، مرکز تحقیقات ﺍردو، ﺍنجمن ﺍسلام، موزه  چترﺍپتی شیوﺍجی مهارﺍج وستو (پرنس ﺁوویلز)، خانه فرهنگ جمهوریﺍسلامی ﺍیرﺍن، بمبئی, ص۳۰۲.

125- تعارف مخطوطات، کتابخانه دﺍرﺍلعلوم دیوبند، جلد ﺍول، ۱۳۹۰ ه، ص ۲۸۴, جلد دوم، ۱۳۹۳، ص ۲۹۶.

126- فهرست نسخ ﹼخطی فارسی, مس می به همراه ﺍلعلوم خدﺍبخش ﺍورینتل پبلکﻻئبریری، بانکی‌پور، پتنه، ۱۹۲۵ م، جلد ﺍول، ص ۲۷۹، جلد دوم، ۱۹۴۲ م، ص ۱۷۷، جلد سوم، ۱۹۶۷م، ص ۲۹۵.

127- فهرست نمایشگاه مخطوطات و نوﺍدرﺍت، کتابخانه دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، گردﺁورنده مختارﺍل دین ﺍحمد،۱۹۵۳ م، ص۳۲.

128- فهرست مخطوطات ریسرچ ﻻئبریری شعبه عربی فارسی مخطوطات، مرکز مطالعات ﺁسیای مرکزی، دﺍنشگاه کشمیر، سرینگر، ۱۹۸۹م، ص۱۷۷.

129- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی، (دستنویس) مرکز مطالعات ﺁسیای­مرکزی، دﺍنشگاه کشمیر، سرینگر، ۱۹۸۲م، ص ۹۹.

130- تصوف در شبه قاره (تصوف برصغیر مین) (ﺍردو)، خدﺍبخش ﺍورینتل پبلکﻻئبریری، پتنه، ۱۹۹۲م، ص ۲۳۸.

131- یاددﺍشت حکیم سید شمسﺍﷲ قادری ماهر ﺁثار قدیمه بر مخطوطات تاریخی، مخزونه کتابخانه نوﺍب صدر یار جنگ بهادر موﻻنا حبیبﺍلرحمن­خان شروﺍنی، علیگره، ۱۹۳۹م، ص ۲۳.

132- فهرست کتب عربی، فارسی و ﺍردو، پبلک ﻻئبریری، ﺍلهﺁباد، ۱۹۲۷م، ص ۱۹۴. قند پارسی ۵۷۲.

133- فهرست کتب مخطوطات و مطبوعات عربی و فارسی (ﺍردو)، نیشنل بکدپو، ﺍمروهه، مرﺍدﺁباد، هند، ۱۹۷۳م، ص۶۴.

134- فهرست مخطوطات خانقاه منعمیه (ﺍردو)، گیا، (ردکتر عطا خورشید، خدﺍبخش ﺍورینتل پبلک ﻻئبریری، پتنه، ۱۹۹۳م، ص ۱۰۹.

135- میرﺍث خطِی ما در کتابخانه خدﺍبخش (به زبان ﺍنگلیسی)، جلد ﺍول شاعرﺍن فارسی زبان ﺍز فردوسی تا حافظ، ۱۹۶۱م.

کتابخانه­های  نگهدارنده­ی نسخه­های خطی فارسی در هند

در کتابخانه­های هندوستان هزاران کتاب خطی وجود داشته که بخشی از آن­ها در دوره­ی حکومت کمپانی هند شرقی بریتانیا از هند خارج شده و بخشی نیز در اثر مرور زمان و رطوبت، تخریب و یا خوراک موریانه­ها شده است با این وجود، هنوز هم هزاران نسخه­ی خطی و چاپ سنگی به زبان فارسی در کتابخانه‌های این کشور وجود دارد که به شرح ذیل گردآوری شده­اند:

1- کتابخانه مدرسه و جامعه سلطانیه، لکنو (فهرست مخطوطات ﺍین کتابخانه با نام کتابخانه مرحوم سید ﺍبوﺍلحسن معروف به«ﺍبو صاحب» ﺁماده نشر ﺍست).

2- کتابخانه مدرسه ﺍلوﺍعظین، لکنو.

3- کتابخانه رﺍجه محمود ﺁباد (وقف ﺁستان قدس)، لکنو (فهرست نسخ خطی ﺍین کتابخانه شامل معرفی چهار هزﺍر نسخه عربی و فارسی ﺍز سوی مرکز تحقیقات فارسی چاپ و ﺍنتشار یافته ﺍست).

4- کتابخانه دﺍرﺍلندوه ﺍلعلماء، لکنو (فهرست نسخ خطی ﺍین کتابخانه در دو جلد فارسی و عربی شامل معرفی پنج هزﺍر نسخه خطی ﺍز سوی مرکز تحقیقات فارسی به چاپ رسیده).

5- کتابخانه درگاه پیرمحمد شاه، ﺍحمدﺁباد، گجرﺍت (فهرست نسخ خطی عربی وفارسی ﺍین کتابخانه در ۷ جلد به زبان ﺍردو ﺍز طرف کتابخانه ﺍنتشار یافته ﺍست. قند پارسی۵۷۰ همچنین فهرست میکرو فیلم‌های ﺍین کتابخانه در مجموعه فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه‌های گجرﺍت ﺁماده چاپ ﺍست).

6- کتابخانه درگاه عالیه چشتیه، ﺍحمدﺁباد، گجرﺍت (فهرست میکرو فیلم‌های ﺍین کتابخانه شامل در مجموعه «فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه‌های گجرﺍت ﺁماده چاپ ﺍست).

7- کتابخانه درگاه عالیه مهدویه پالمپور، گجرﺍت (مجموعه فهرست میکروفیلم‌های نسخه‌های خطی کتابخانه در حقیقت ﺍین مجموعه بزرگترین مجموعه در زمینه مهدویت و موعود عالم به شمار میﺁید).

8- کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، دو جلد، به زبان‌های ﺍنگلیسی وفارسی.

9- کتابخانه نوﺍب مزمل ﺍﷲ خان، علیگره (ﺁماده  چاپ).

10- کتابخانه جامعه همدرد، دهلی (شامل معرفی نسخه ﺁماده  چاپ ﺍست).

11- کتابخانه ﺁصفیه، حیدرﺁباد.

12- کتابخانه خانقاه شاه ﺍبوﺍلخیر، دهلی (شامل معرفی نسخه ﺁماده چاپ ﺍست).

 13- کتابخانه موزه­ی  ساﻻر جنگ، حیدرﺁباد.

14 - کتابخانه بخش تاریخ پیشرفته دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره (فهرست میکرو فیلم‌های بخش تاریخ پیشرفته دﺍنشگاه ﺍسلامی با عنوﺍن جلد دوم فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی علیگره).

15–  کتابخانه مدرسه و جامعه سلطانیه، لکنو (فهرست مخطوطات ﺍین کتابخانه با نام کتابخانه مرحوم سید ﺍبوﺍلحسن معروف به «ﺍبو صاحب» ﺁماده نشر ﺍست).

16- کتابخانه مدرسه ﺍلوﺍعظین، لکنو.

17- کتابخانه رﺍجه محمود ﺁباد (وقف ﺁستان قدس)، لکنو (فهرست نسخ خطی ﺍین کتابخانه شامل معرفی چهار هزﺍر نسخه عربی و فارسی ﺍز سوی مرکز تحقیقات فارسی چاپ و ﺍنتشار یافته ﺍست).

18- کتابخانه دﺍرﺍلندوه ﺍلعلماء، لکنو (فهرست نسخ خطی ﺍین کتابخانه در دو جلد فارسی و عربی شامل معرفی پنج هزﺍر نسخه خطی ﺍز سوی مرکز تحقیقات فارسی به چاپ رسیده).

19- کتابخانه درگاه پیرمحمد شاه، ﺍحمدﺁباد، گجرﺍت (فهرست نسخ خطی عربی و فارسی ﺍین کتابخانه در ۷ جلد به زبان ﺍردو ﺍز طرف کتابخانه ﺍنتشار یافته ﺍست. قند پارسی۵۷۰ همچنین فهرست میکرو فیلم‌های ﺍین کتابخانه در مجموعه فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه‌های گجرﺍت ﺁماده چاپ ﺍست).

20- کتابخانه درگاه عالیه چشتیه، ﺍحمدﺁباد، گجرﺍت (فهرست میکرو فیلم‌های ﺍین کتابخانه شامل در مجموعه «فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه‌های گجرﺍت ﺁماده چاپ ﺍست).

21- کتابخانه درگاه عالیه مهدویه پالمپور، گجرﺍت (فهرست میکرو فیلم‌های ﺍین کتابخانه در حقیقت بزرگترین مجموعه در زمینه مهدویت و موعود عالم به شمار میﺁید.

22- کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، دو جلد، به زبان‌های ﺍنگلیسی و فارسی.

23- کتابخانه نوﺍب مزمل ﺍﷲ خان، علیگره (ﺁماده  چاپ).

24- کتابخانه جامعه همدرد، دهلی (شامل معرفی نسخه ﺁماده  چاپ ﺍست).

25- کتابخانه ﺁصفیه، حیدرﺁباد.

26-  کتابخانه خانقاه شاه ﺍبوﺍلخیر، دهلی (شامل معرفی نسخه ﺁماده چاپ ﺍست).

27- کتابخانه موزه ساﻻر جنگ، حیدرﺁباد.

28- کتابخانه بخش تاریخ پیشرفته دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره (فهرست میکرو فیلم‌های بخش تاریخ پیشرفته دﺍنشگاه ﺍسلامی با عنوﺍن جلد دوم فهرست میکروفیلم).

29- کتابخانه دﺍرﺍلندوه ﺍلعلماء، لکنو (فهرست نسخ خطی ﺍین کتابخانه در دو جلد فارسی و عربی شامل معرفی پنج هزﺍر نسخه­ی خطی ﺍز سوی مرکز تحقیقات فارسی به چاپ رسیده).

30- کتابخانه درگاه پیرمحمد شاه، ﺍحمدﺁباد، گجرﺍت (فهرست نسخ خطی عربی و فارسی ﺍین کتابخانه در ۷ جلد به زبان ﺍردو ﺍز طرف کتابخانه ﺍنتشار یافته ﺍست. قند پارسی ۵۷۰ همچنین فهرست میکرو فیلم‌های ﺍین کتابخانه در مجموعه فهرست میکرو فیلم نسخه‌های خطی کتابخانه‌های گجرﺍت ﺁماده چاپ ﺍست).

31- کتابخانه درگاه عالیه چشتیه، ﺍحمدﺁباد، گجرﺍت (فهرست میکرفیلم‌های ﺍین کتابخانه شامل در مجموعه «فهرست میکرفیلم نسخه‌های خطی کتابخانه‌های گجرﺍت ﺁماده چاپ ﺍست).

32- کتابخانه درگاه عالیه مهدویه پالمپور، گجرﺍت (فهرست میکروفیلم‌های ﺍین کتابخانه در حقیقت بزرگترین مجموعه در زمینه مهدویت و موعود عالم به شمار میﺁید).

33- کتابخانه موﻻنا ﺁزﺍد دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره، دو جلد، به زبان‌های ﺍنگلیسی و فارسی.

34- کتابخانه نوّﺍب مزمل ﺍﷲ خان، علیگره (ﺁماده  چاپ).

35- کتابخانه جامعه همدرد، دهلی (شامل معرفی نسخه ﺁماده  چاپ ﺍست).

36- کتابخانه ﺁصفیه، حیدرﺁباد.

37- کتابخانه خانقاه شاه ﺍبوﺍلخیر، دهلی (شامل معرفی نسخه ﺁماده چاپ ﺍست).

38- کتابخانه موزه ساﻻر جنگ، حیدرﺁباد.

39- کتابخانه بخش تاریخ پیشرفته دﺍنشگاه ﺍسلامی علیگره (فهرست میکروفیلم‌های بخش تاریخ پیشرفته دﺍنشگاه ﺍسلامی با عنوﺍن جلد دوم فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی علیگره).

سیری در فهرست نامه­های نسخ خطی هندوستان  نشان از غنای فراوان کتابخانه­های این کشور در نگهداری و حفظ این نسخ دارد. در این کتابخانه‌ها هزاران نسخه­ی خطی فارسی وجود داشته که بخشی از آن­ها در دوره­ی حکومت کمپانی هند شرقی بریتانیا از هند خارج شده و بخشی دیگر نیز در اثر مرور زمان و رطوبت تخریب و یا خوراک موریانه شده است. از این رو برای تبیین و رشد شناساندن این اسناد خطی ارزشمند­ بکارگیری واستفاده­ی بهینه از علومی چون: فیلولوژی(Philogy)، پالئوگرافی(Paleography، و کودیکولوژی Codicology) ) مورد نیاز می­باشد.

- فیلولوژی:علم شناخت شواهد و مدارک کتبی است و هر نوع نوشته­ای را از نظر واژه شناسی و زبان شناسی تاریخی مورد بررسی قرار می­دهد.

- پالئوگرافی: علم بررسی نوشته­های خطی قدیمی است. این علم در واقع علم خط­شناسی است و بررسی تاریخ نگارش متون جزو کارهای آن است.

- کودی کولوژی :به مطالعه­ی تاریخچه­ی نسخه­های خطی و نحوه­ی استفاده از آن­ها، تاریخچه­ی مجموعه­ها، محل­های نسخه های خطی، فهرست­های آن­ها، طرز کار مؤسسات تحقیقاتی و مواردی از این قبیل می­پردازد.

از طرفی یکی از وظایف بسیار مهم و کارآمد مراکز اسناد و کتابخانه­ها مرمت و نگهداری اسناد و کتب خطی است. اهمیت این مقوله به این دلیل است که متأسفانه  بسیاری از اسناد و کتب خطی متعلق به زمان­های بسیار دور در شرایط مناسبی نگهداری نشده­اند. لذا دچار آسیب ­دیدگی، پوسیدگی، خوردگی، شکستگی کاغذ، آب ­خوردگی، موریانه خوردگی و دیگر حوادث زمان گردیده­اند. بنابراین جهت حفظ آثار لازم است که اولاٌ- نسخه­های خطی در شرایط مناسبِ حفاظت و درجه حرارت و رطوبت استاندارد و عاری از آلودگی باشد و ثانیأ- نسخه­هایی که به هر نحو دچار آسیب شده­اند با اقدامات مفید محافظت شوند (عظیمی،15:1389). لذا راه اندازی بخش آسیب شناسی و مرمت در مراکز اسناد و کتابخانه­ها با بکارگیری افراد متخصص و دستگاه­های پیشرفته به منظور مرمت اسناد و کتب خطی آسیب دیده بسیار حائز اهمیت است.از جمله­ی راهکارهای عملی جهت حفظ نسخ خطی می­توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1- تشخیص: شناخت و آگاهی از اهمّیت نسخ خطی.

2- تجمیع: جمع آوری نسخ با برنامه­ای صحیح.

3- تشویق: ارائه­ی برنامه­های تشویقی صاحبان نسخ خطی به منظور اهداء، وقف، امانت یا فروش این نسخ.

4- تقویم: قیمت­گذاری بر روی اسناد که شامل ارزش گذاری مادی و معنوی است.  بدیهی است نسخه­های خطی با توجه به قدمت و نفاست آن­ها باید در دسترس محقّقان و پژوهشگران قرار بگیرند تا در جنبه­های مختلف آن­ها تحقیق شود و به صورت چاپ و تصحیح شده در دسترس عموم قرار بگیرند. از این رو با هدف صیانت از این میراث فرهنگی، تأکید و تسریع در فرآیند دیجیتالی شدن آن­ها ضروری به نظر می­رسد. اولین اقدام ضروری در این راه، معرفی و شناخت نسخه­های خطی و سپس ثبت اصولی این آثار است. بدین منظور لازم است با تکیه بر فنون فهرست­نویسی ماشینی، فهرست­نویسی صحیح و مدونی از این آثار صورت پذیرفته و در فواصل زمانی مشخصی نیز به منظور ثبت آثار جدید، ویرایش شوند تا این میراث ارزشمند ضمن در دسترس بودن برای عموم محققان ، برای همیشه جاودانه گردد.

نتیجه

در تلاش برای پاسخ دادن به پرسش­های اصلی این پژوهش و با بررسی فهرست نامه­های نسخ خطی فارسی هند، مشخص گردید که تاکنون 135 عنوان فهرست نامه نسخ خطی فارسی در هند تنظیم و تدوین گردیده است. همچنین در پاسخ به دیگر پرسش اساسی این تحقیق، مشخص شد که 39 کتابخانه و مرکز اسناد این کشور در امر نگهداری این فهرست نامه­ها فعالیت دارند. هر چند به دلیل شرایط خاص اقلیمی و هوای گرم و مرطوب شبه قاره و شرایط گاه نامناسب حفاظت و نگهداری، این احتمال وجود دارد که درصد زیادی از این آثار از بین رفته یا مهجور مانده یا هنوز به ثبت نرسیده باشند. در نهایت باید اذعان داشت که گرچه تهیه و تدوین این فهرست نامه­ها و وجود این تعداد کتابخانه­ و مرکز اسناد، نشان از علاقه­ی فراوان مردم و دوستداران زبان و ادب فارسی به حفظ و معرفی نسخ فارسی هند دارد، ولی با توجه به گستردگیِ جغرافیایی شبه قاره و فراوانیِ نسخ خطی فارسی، به نظر می­رسد باید که تلاش­ها برای حفاظت و معرفی این آثار بیش از پیش شدت بخشیده شده و ادامه یابد.

تعداد مشاهده مقاله: 6,145

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,561