نقد و بررسی انتقادی احوال و آثار علی بن طیفور بسطامی

فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان

سال هفتم شماره بیست و چهارم، پاییز1394(صص 120-107)

 

نقد و بررسی انتقادی احوال و آثار علی بن طیفور بسطامی

   

      دکترعلی صباغی*

چکیده

     گفتار حاضر به معرفی انتقادی احوال و آثار علی بن طیفور بسطامی ـ دانشور، مترجم و مؤلف ایرانی مقیم هند ـ در سدة یازدهم هجری قمری می‌پردازد. این چهرة شاخص فرهنگی خراسان در هند، با وجود تالیف و ترجمة آثار متعدد در حوزه‌های علوم دینی، ادبی و زبانی در منابع فارسی چندان مورد توجه قرار نگرفته، آنچه در این منابع دربارة معرفی احوال و نوشته‌های وی آمده، اندک و غالبا پراکنده و مشتّت و گاه متناقض است. در این پژوهش تاریخی کوشش شده است تا با تکیه بر منابع مستند و نسخ خطی موجود از آثار علی بن طیفور بسطامی به شیوة توصیفی به معرفی احوال و آثار وی پرداخته شود و اقوال منابع دیگر در این زمینه مورد نقد و بررسی قرار گیرد. دستاورد پژوهش شناخت بهتر و جامع‌تر احوال و آثار  علی بن طیفور است که این شناخت از طریق دسترسی  و کاوش در نسخ خطی آثار او و نقد و بررسی اقوال پیشینیان میسر شده است.

کلیدواژه‌ها: زبان و ادبیات فارسی در هند،علی بن طیفور بسطامی،آثار علی بن طیفور بسطامی، نسخ خطی.

_________________________

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک                           a-sabaghi@araku.ac.ir Email:*

                         

                            تاریخ دریافت:15/8/93                      تاریخ پذیرش: 19/4/94
1. مقدمه

سرزمین پهناور هند از زمان ورود سلطان محمود غزنوی تا دورة چیرگی انگلیسیان بر شبه قاره (369 ـ 1275 هـ . ق.) یکی از پناهگاه‌های مهم گسترش زبان و ادبیات فارسی و یکی از مراکز حمایت از فرهنگ ایرانی ـ اسلامی بوده است؛ به ویژه در چند برهة تاریخی، حاکمان آن قلمرو این رسالت را به نیکی عهده‌دار شده‌اند از جمله در دورة یورش مغولان و نیز در ادواری که حکمرانان ایرانی نسبت به شعر و ادب فارسی روی خوش نشان نمی‌دادند.

1. 1. بیان مسأله

پادشاهان سلسلة قطبشاهی (918 ـ 1098 هـ . ق.) یکی از حامیان شعر و ادب فارسی در شبه قاره هند هستند که مقارن حکومت دودمان صفوی در ایران، زمینه گسترش و رونق زبان و ادب فارسی در قلمرو حکومت خود را فراهم نموده‌اند. قطبشاهیان به دلیل مسلمان بودن طبقه حاکم، پیشینیة رونق زبان فارسی در دربارهایشان، روابط سیاسی نزدیک با پادشاهان صفوی، اعتقاد به مذهب تشیع و برخورداری از فرهنگ و تربیت ایرانی و ... به پویایی و گسترش روزافزون شعر و نثر و فرهنگ فارسی کمک شایانی نموده‌اند و سخنوران و هنرمندان ایرانی را به سوی دربارهای خود جذب کرده به ترجمه، تألیف و تصنیف برانگیخته‌اند. علی بن طیفور بسطامی یکی از سخنوران و نویسندگان سدة یازدهم هجری است که در اوان جوانی به دربار قطبشاهیان هند رفته است و در همان دیار آثار متعددی ترجمه و تالیف نموده است. آنچه این گفتار در صدد تبیین آن است عبارت است از:

1ـ به دست دادن اطلاعاتی از زندگی و احوال علی بن طیفور بسطامی به روش انتقادی؛

2ـ معرفی آثار علی بن طیفور بسطامی که بیشتر آنها چاپ نشده است.

1. 2. ضرورت و اهمیت تحقیق

درباره علی بن طیفور بسطامی ـ دانشور پرکار ایرانی مقیم هند ـ در منابع فارسی آگاهی اندکی به دست داده شده است. به عنوان نمونه در تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، درباره این نویسنده فقط یک بند مطلب نوشته و در همان بند نیز تنها به معرفی دو اثر وی اکتفا شده است (صفا، 1370، ج 5/3: 1492). در دیگر منابع و مآخذ نیز دربارة روزگار، شمار آثار و تاریخ تألیف آنها نظرهای متناقض ابراز شده است و همین امر ضرورت شناخت و معرفی یکی از چهره­های شاخص فرهنگ ایرانی مقیم هند را روشن می­سازد. این گفتار در صدد است تا از فحوای آثار وی و اطلاعات به دست آمده از آثار دیگر پژوهشگران حوزة زبان و ادبیات فارسی به معرفی انتقادی احوال و آثار این شاعر بپردازد.

1. 3. روش تحقیق

در این پژوهش تاریخی، برای معرفی بهتر و بیشتر علی بن طیفور بسطامی و آثارش به نسخ خطی آثار وی و منابع پیشین که درباره او اطلاعاتی به دست داده­اند مراجعه شده است و داده­های به دست آمده به روش توصیفی نوشته شده است؛ سپس بخشهایی که اختلاف نظر میان محققان یا مغایرتی بین آگاهی­های ارائه شدة پژوهشگران و نسخ خطی آثار بسطامی وجود داشته است تجزیه و تحلیل شده  نتیجه بررسی انتقادی گزارش شده است.

1. 4. پیشینه تحقیق

آگاهی اندک ما از احوال و آثار علی بن طیفور منحصر به چند منبع است و گاهی همین منابع محدود نیز مطالبی تکراری و ضد و نقیض ارائه نموده‌اند؛ از جمله کتاب‌های حدائق السلاطین فی کلام الخواقین (بی­تا) به تصحیح شریف النساء انصاری؛ مصحح در مقدمه به معرفی اجمالی علی بن طیفور بسطامی بر اساس اطلاعات همین کتاب ـ که بخشی از آن چاپ شده ـ پرداخته است. الذریعه الی تصانیف الشیعه (1408 ق.) از شیخ آقا بزرگ تهرانی؛ که به معرفی فهرستوار چند اثر علی بن طیفور بسطامی پرداخته است. فهرست نسخه‌های خطی فارسی (1350)از احمد منزوی؛ معرفی نسخ خطی شناخته شده از آثار بسطامی است. همچنین مقاله‌های: «بسطامی» (1380) از حسین برزگر کشتلی، در این مقاله دانشنامه­ای دوازده اثر از علی بن طیفور شناسانده شده است که برخی از اطلاعات مقاله با دیگر منابع همخوانی ندارد. «معرفی مشاهیر گمنام از شهر بسطام: علی بن طیفور بسطامی» (1386) نوشتة سید هادی میرآقایی؛ این مقاله بسیار کوتاه تنها فهرست آثار علی بن طیفور بسطامی است. «نسخة خطی اخلاق حسنی یا اخلاق قطبشاهی از علی بن طیفور بسطامی» (1391) از علی‌محمد پشت‌دار و حمیرا ربیعی؛ این مقاله دستاورد پایان­نامه کارشناسی ارشد با موضوع تصحیح اخلاق حسنی بر اساس نسخه کتابخانه مجلس است و نویسندگان در آن به بیان ویژگیهای سبکی اخلاق حسنی پرداخته­اند. در منابع نامبرده اطلاعات ارزشمندی از احوال و آثار علی بن طیفور بسطامی ارائه شده است اما اغلب آنها ناقص یا دارای آگاهی­های متناقض هستند و به اصل نسخ خطی آثار کمتر مراجعه نموده­اند. نگارنده با بهره­گیری از این آثار به نسخ خطی موجود آثار بسطامی نیز مراجعه کرده کوشیده است تا گزارشی جامع عرضه نماید.

2. احوال علی بن طیفور بسطامی

علی بن طیفور بن سلطان محمد بسطامی دانشور مؤلف، مترجم و ادیب ایرانی مقیم هند در سدة یازدهم هجری است. از تاریخ تولد او در منابع موجود به صراحت سخنی نرفته است. شریف النساء انصاری ـ مصحِّح حدایق السَّلاطین فی کلام الخواقین ـ تولّد وی را در سال 1030 هجری قمری در بسطام ثبت کرده اما به منبعی استناد نکرده است (بسطامی،بی‌تا: دوازده). در دانشنامة ادب فارسی به قید زندهبودن وی در سال 1092 هجری قمری و تولدش در بسطام یا مکة مکرّمه بسنده شده است (برزگر کشتلی، 1380، ج 4/ 1: 449). سعید نفیسی، علی بن طیفور را از متصوفة قرن نهم دانسته است (نفیسی، 1344، ج2: 780). با توجّه به تاریخ ترجمه­ها و نگارش آثارش، می­توان تاریخ تولد او را در ربع نخست سدة یازدهم هجری در بسطام دانست. علی بن طیفور در خاندانی اهل علم و دین دیده به جهان گشوده دانشهای ابتدایی را در نزد پدرش ـ سلطان محمد بسطامی ـ آموخته است و برای تکمیل معارف زمان از محضر شیخ رضی الدین حسین تفرشی کسب فیض کرده است. پس از مهاجرت به گلکندة هند ـ که به احتمال زیاد در اوان جوانی وی و در دورة حکومت سلطان عبدالله قطبشاه ( 1035 ـ 1083 هـ .ق.) صورت گرفته ـ مدتی نیز در سلک شاگردان علامه ابن خاتون عاملی (درگذشتة 1059هـ . ق.) درآمده است (بسطامی، بی‌تا: 37):

او در دستگاه قطبشاهیان منصب قضاوت یافته است. این نویسنده به تصریح خود تا سال 1092 هـ . ق. در قید حیات بوده است (همان: 18 و94). درباره تاریخ و محل درگذشت وی نیز پژوهشگران اختلاف نظر دارند تنها در مستدرکات اعیان الشیعه، تاریخ و محل درگذشت او، به سال 1100 هـ . ق. و در هند ثبت شده است (امین، 1408، ج6: 186). در برخی منابع آمده است که وی پس از برافتادن قطبشاهیان در سال 1098 هـ . ق. به ایران بازگشته و در ایران درگذشته است. (برزگر کشتلی، 1380، ج4 /1: 449).

علی بن طیفور دو برادر به نامهای زین العابدین و ابراهیم داشته که از ابراهیم با تخلّص خادم، یک ماده تاریخ و نیز قطعه­ای در سوگ رضا قلی خان ملقب به نیکنام خان (درگذشته 1082 هـ. ق.) ـ که حامی وی بوده ـ در حدایق السلاطین مندرج است (بسطامی، بی­تا: 238 و 242). علی بن طیفور خود نیز دستی در شعر و شاعری داشته ابیاتی از سروده­های خود را در متن آثار تألیفی خویش در کنار اشعار شاعران دیگر آورده است. علاوه بر ابیات پراکنده در مطاوی آثار، علی بن طیفور یک مثنوی کوتاه بیست بیتی خود را در بحر متقارب در ستایش رضا قلی بیگ نیکنام خان (درگذشته 1082 هـ .ق.) در حدایق السلاطین به مطلع زیر آورده است.

    علی بن طیفور مذهب شیعة اثنی عشری داشته است و در تحمیدیه­های آغازین و فحوای آثارش عشق و ارادت خود را به اهل بیت علیهم السلام ابراز کرده است و در برخی از آثارش به صورت مستقیم به مبانی اعتقادی شیعیان پرداخته است از جمله در نخستین اثرش، ترجمة عیون اخبار الرضا ^(ع) با عنوان تحفة ملکی و نیز در رسالة معصومیه که معاد شناسی از دیدگاه اهل تشیع است.

علی بن طیفور بسطامی در هند دورة حکومت دو پادشاه سلسلة قطبشاهی را درک کرده آثار خود را به نام این دو پادشاه و نیز بزرگان و درباریان ایشان ترجمه، تالیف و تدوین نموده است. این دو پادشاه، سلطان عبدالله قطبشاه (حکومت 1035 ـ 1083 هـ .ق.) و سلطان ابوالحسن تانا قطبشاه (حکومت 1083 ـ 1098 هق.) بوده­اند؛ از معاصران وی، علامه ابن خاتون (درگذشتة 1059 هـ .ق.)، میرزا رضا قلی بیگ ملقب به نیکنام خان (درگذشة 1082 هـ .ق.)، سعید کاشانی متخلص به سرمد (درگذشتة 1071 هـ .ق.)، ملک محمد انصاری، ملا سالک یزدی و میرزا  رضی دانش مشهدی را می­توان نام برد.

3. آثار علی بن طیفور بسطامی

    شمار آثار علی بن طیفور بر اساس آنچه که در فهرست‌های نسخ خطی و  منابع تاریخی و ادبی آمده سیزده عنوان است که از میان آنها سه اثر او ـ انوار التحقیق، حدایق السلاطین فی کلام الخواقین و منهاج النجاح فی ترجمه مفتاح الفلاح ـ چاپ و منتشر شده است. در ادامه، آثار وی معرفی می‌شود.

3. 1. اخلاق حسنی

   اخلاق حسنی یا اخلاق قطبشاهی رساله‌ای تعلیمی است در موضوع اخلاق شامل: دیباچه، مقدّمه، سه اصل و خاتمه بدین تفصیل:

دیباچه در حمد باری تعالی و نعت پیامبر ^(ص) و معرفی اصول و فصول رساله؛ مقدّمه در تعریف حکمت عملی و تقسیم آن و فواید متعلّق بدان؛ اصل اول در علم تهذیب اخلاق منطوی بر نه فصل؛ اصل دوم در علم تدبیر منزل شامل هفت فصل؛ اصل سوم در علم سیاست مدن دربردارندة هفت فصل؛ خاتمه در ذکر وصایا و نصایح متنوّعه و مواعظ و فواید متفرّقه.

نویسنده این اثر را با الگوبرداری از اخلاق ناصری اثر خواجه نصیر الدین طوسی (597 ـ 672 هـ . ق.) در سال 1083 هجری قمری [ماده تاریخِ ظل المعبود: سال بر تخت نشستن سلطان ابوالحسن تانا قطبشاه] (حکومت 1083 ـ 1098هـ . ق.) به نام وی تألیف کرده است. برزگر و میرآقایی با وجود صراحت دیباچة کتاب، تالیف و پیشکش اثر را به نام سلطان عبدالله قطبشاه نوشته­اند. (برزگر کشتلی، 1380، ج 4 /1: 450 ؛ میرآقایی، 1386: 68)

   در پایان این اثر ماده تاریخ اتمام رساله 1159 هجری قمری ذکر شده است و محققان آن را تأیید نموده‌اند در حالی که تاریخ یاد شده بی‌گمان خطاست:

   اختلاف در تاریخ آغاز نگارش و پایان این رساله نکتة قابل تأملی است. در بخش آغازی متن، تاریخ نگارش کتاب سال 1083 هـ .ق. [ماده تاریخِ ظل المعبود] درج شده اما در انجام نسخه در بیتی مخدوش تاریخ 1159هـ . ق. به عنوان تاریخ اتمام تالیف آمده است.

 به نظر نگارنده احتمال خطا و لغزش در بیت پایانی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی بسیار هست به این دلیل که افتادگی از یک کلمه تا چند سطر و ضبط خطا در نسخة کتابخانه مجلس شورای اسلامی در مقایسه با نسخه خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران بسیار است و چون در نسخة دانشگاه تهران به سبب افتادگی صفحات پایانی نسخه این بیت ساقط شده است با حدس و گمان می‌توان نظر داد؛ اما گمان نویسندة مقاله این است که با توجه به تاریخ زندگی مؤلف، صراحت متن و تقدیم آن به پادشاه معاصرش،  تاریخ آغاز 1083 هـ . ق. صحیح است واز بیت پایانی به گمان نگارنده تاریخ 1086 هـ . ق. به دست می‌آید.

    نگارنده احتمال می‌دهد که منظور نویسنده در بیت ماده تاریخ چنین است: اگر قاف (معادل عددی 400) از کلمه بینات (معادل عددی 473) ساقط شود عدد بر جای مانده (73) از اخلاق قطبشاهی (معادل عددی 1159) کسر گردد عدد به دست آمده 1086 هـ . ق. سال انجام رساله اخلاق حسنی یا قطبشاهی است. اگر تاریخ اتمام رساله در فهرستها (سال 1159) پذیرفته شود باید نویسنده تا سال یادشده زنده بوده باشد و پذیرش فاصله زمانی 76 ساله آغاز و انجام نگارش این رساله کوتاه بسیار بعید است.

از اخلاق حسنی دو نسخه در فهرستها و منابع شناسانده شده است:

1ـ نسخة کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شمارة 3805، به خط نستعلیق سدة 11 و 12 که چند برگ از آغاز و انجام نسخه افتاده است و تاریخ کتابت آن 1100 هجری است (دانش‌پژوه، 1340، ج 12: 2786).

2ـ نسخة کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شمارة 3 / 4975 به خط نسخ و تاریخ کتابت 1284 هجری (منزوی، 1347، ج 14: 266 ـ 269).

     نویسنده با بررسی و مقابله دو نسخه خطی این اثر و نیز یادداشت فهرست‌نویس نسخة دانشگاه تهران، بر این باور است که نسخه خطی دانشگاه تهران علی­رغم افتادگی آغاز و انجام آن و نیز وصّالی یک متن دیگر در اثنای آن، نسخة اصیل است و به احتمال زیاد نسخة کتابت شدة نویسنده است و نسخة متأخر مجلس شورای اسلامی با وجود کامل بودن متن به دلیل خطاهای بسیار در کتابت و افتادگی از یک کلمه تا چند سطر و تأخر زمانی نسخة صحیح و متقنی نیست.

3. 2. انوار التحقیق

    علی بن طیفور این رساله را که برگزیده­ای از گفتارهای خواجه عبدالله انصاری (394 ـ 481 هـ . ق.) است به دستور حامی خود رضا قلی بیگ ملقب به نیکنام خان (درگذشتة 1082هـ .ق.) در سه مقاله تألیف و تدوین کرده است:

    مقالة اول مبنی بر ادای مناجات و اِنهای مرادات و استدعای آن از کافی المهمّات در دو مکالمه: 1ـ در عرض مخاطبات بیانی مجرد از مطالب دو جهانی،2ـ در عرض مخاطبات مشحون از اعتقاد؛ مقالة دوم محتوی بر وصیّت به پیروی اصحاب کمال و تبعیّت ارباب حال مشتمل بر دوازده مخاطبه: 1ـ در تقریر و ترغیب به ارتکاب سعادت اخروی، 2ـ در اختصاص دوستی حق سبحانه، 3ـ در ذکر مراتب درویشی، 4ـ در ذکر مرانب نیکویی، 5ـ در بیان عشق حقیقی، 6ـ در بیان توحید حق، 7ـ در ذکر سلوک و آداب عارف، 8ـ در بیان مراتب دین، 9ـ در ذکر کیفیت و روش اهل طریقت، 10ـ در ذکر طاعت و عبادت، 11ـ در توصیف ذمیمة دنیا، 12ـ در هدایت به کار آخرت؛ و مقالة سوم منطوی بر مواعظ سودمند و نصایح دلپسند مشتمل بر دوازده  موعظه: 1ـ در تحقیق معرفت حق، 2ـ در طریق وصول به درجة عالی، 3ـ در احتراز و تمنیع از تضییع اوقات، 4ـ در مذمت دنیای ملالت کیش، 5ـ در نکوهش دنیای دنی و سرزنش از ظلم و تعدی، 6ـ در بیان مآل فریفتگان دنیا، 7ـ در ترهیب از غفلت، 8ـ در بیان راهبران مطلوب، 9ـ در بیان آنکه تصوف چیست و عارف کیست، 10ـ در مراتب شکستگی و نیاز، 11ـ در معرفت خصائل محموده، 12ـ در امر به اوصاف حمیده و منع از اوصاف ناپسندیده (بسطامی، 1291: 4 ـ 7).

از این اثر حدود دوازده نسخة خطی در فهرست­ها شناسانده شده است (منزوی، 1381، ج6: 331 ـ 332)؛ همچنین انوار التحقیق در سال 1270 هـ . ق. و پس از آن چند بار به چاپ رسیده است (همان: 1349: 2/ 1544).

3. 3. تحفة الغرایب

رساله­ای دربارة حقایق روح، نفس و عقل است. از وجود دو نسخة خطی این اثر، یکی در کتابخانة سالار جنگ حیدرآباد به شماره 165 و دیگری در کتابخانة برلن خبر داده­اند ( بسطامی، بی‌تا: سی و شش).

3. 4. تحفة قطبشاهی

     رساله­ای تعلیمی است در آموزش حاکمان و اربابان قدرت برای کسب ملکات اخلاقی و نحوة سلوک با خالق و مخلوق شامل: دیباچه، مقدمه، هشت باب و خاتمه.

    دیباچه در حمد خداوند، ستایش نبی مکرم ^(ص) و خاندان پاکش و معرفی اثر؛ مقدّمه در بیان احتیاج به وجود پادشاهان که برگزیدة خالق و سبب انتظام امور خلایق­­اند؛ باب اول در نصفت و عدالت؛ باب دوم در بخشش و سخاوت؛ باب سوم در تدبیر و مشاورت با ارباب کیاست؛ باب چهارم در شجاعت؛ باب پنجم در حلم و عفو؛ باب ششم در سیاست؛ باب هفتم در شفقت و مرحمت؛ باب هشتم در نصایح و نکات و حکایات متفرقه و لطایف و ظرایف؛ و خاتمه در سخنان سلاطین ذوی‌الاقتدار و وصایای حکمای نامدار (بسطامی، میکروفیلم 1250: 9 ـ 10).

در فهرست نسخه‌های خطی فارسی تعداد باب های این اثر به خطا هفت باب نوشته شده است (منزوی، 1349، ج 2: 1561).

   این اثر تألیفی به پیروی از گلستان سعدی شیرازی، به نام سلطان عبدالله قطبشاه (1035 ـ 1087 هـ. ق.) نوشته شده است. تنها نسخة خطی شناخته شدة این کتاب در کتابخانة بادلیان به شمارة 226 اوزلی نگهداری می­شود که میکروفیلمی از آن در کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شمارة 1250 وجود دارد.

علی بن طیفور در گردآوری و نگارش این اثر، از آثار جامی به ویژه بهارستان، آثار سعدی به ویژه بوستان و گلستان ، جوامع الحکایات عوفی و مخزن الاسرار نظامی بهره جسته است و در موارد متعددی حکایات آثار دیگر را با اندک دخل و تصرفی در تحفه قطبشاهی درج کرده است.

 

 

3. 5. تحفة ملکی

     تحفة ملکی ترجمة کتاب عیون اخبار الرضا ^(ع) اثر ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (درگذشتة 381 هق.) است که به درخواست ملک محمد انصاری، در بیست و سومین سالسلطنت سلطان عبدالله قطبشاه  (1058 هـ .ق.) در یکصد و سی و نه باب از زبان عربی به فارسی ترجمه شده است (بسطامی، نسخه خطی مجلس: 2).

 نخستین باب در بیان وجه تسمیة قبلة هفتم و امام هشتم علی بن موسی علیهما التحیه و الثناء به رضا است و آخرین باب در ذکر آنچه از امام رضا علیه التحیه و الثناء در صفت صورت و سیرت حضرت رسالت صلوات الله علیه و آله روایت شده است (همان: 7 ـ 8).

از این اثر مترجَم بیش از ده نسخه خطی برجای مانده است که نشانی شش نسخه آن در فهرستها درج شده است ( برگل، 1362، ج 2: 888 ـ 889). دو نسخه از این ترجمه درکتابخانه آصفیه حیدرآباد به شمارة 952 حدیث و در کتابخانه بانکی‌پور به شماره 507 وجود دارد (بسطامی، بی‌تا: سی و پنج).

3. 6. ترجمة مکارم الاخلاق طبرسی

گزارش مکارم الاخلاق اثر محمد رضی‌الدین ابونصر حسن بن فضل طبرسی از عالمان سدة ششم هجری است که به درخواست امیر علی شیر بن عبدالله بن عبدالکریم مازندرانی در سال 1061 هجری قمری از زبان عربی به فارسی انجام شده است. در دانشنامه ادب فارسی تاریخ ترجمه به خطا 961 هـ . ق. قید شده است (برزگر کشتلی، 1380، ج4 /1: 450).

 این اثر در دوازده باب و هشتاد و پنج فصل درباره سیرت پیامبر اکرم (ص) و اخلاق وآداب اسلامی نوشته شده است. یک نسخة خطی از این ترجمه در کتابخانة عمومی خیرپور پاکستان به شمارة 2/297 ع­ل­ی وجود دارد و نشانی نسخة دیگری از آن را در کتابخانة بانکیپور داده­اند (همان) نسخه دیگری از آن در کتابخانه سالار جنگ با تاریخ کتابت 1084 هجری مضبوط است.

3. 7. حدایق السلاطین فی کلام الخواقین

تذکره­ای تاریخی ـ ادبی است در یک مقدمه، یک باب، سه حدیقه و فصلی در خاتمه:

مقدّمه در حمد باری تعالی، نعت نبی مکرَّم ^(ص) و ثنای علی بن ابی طالب ^(ع) و نام اثر و معرّفی منابع مورد استفادة مؤلف؛ باب در بیان احتیاج به وجود با جود سلاطین نامدار و خواقین کامگار؛ حدیقة اول در یادکرد پادشاهان پیش از اسلام از پیشدادیان تا ساسانیان؛ حدیقة دوم در معرفی پادشاهان دورة اسلامی از آل زیار تا قطبشاهیان؛ حدیقة سوم در بیان احوال وزیران و بزرگان دربار از اسمعیل بن عباد تا رضا قلی بیگ ملقب به نیکنام خان؛ فصل در بیان احتیاج سلاطین نامدار به وجود وزرای صایب تدبیر عدالت شعار.

    علی بن طیفور این تذکره را به نام سلطان ابوالحسن تانا قطبشاه (حکومت 1083 ـ 1098هق.) در سال 1092 هـ . ق. تالیف کرده است. از جمله منابع نویسنده در تالیف این تذکره تاریخ حبیب السیر، تاریخ المعجم فی ملوک العجم، تاریخ عالم آرا، تاریخ بهمنیه، تاریخ قطبشاهیه، لب التواریخ، دستور الوزراء، تحفة سامی، تذکره الشعرای دولتشاه و تذکرة هفت اقلیم را می‌توان نام برد. تنها نسخة خطی این کتاب در موزة سالار جنگ حیدرآباد به شمارة 537 تذکره وجود دارد ( بسطامی، بی‌تا: چهل و سه).

3. 8. حدیقة قطبشاهی

   ترجمة صحیفة سجادیّه است که در تاریخ 1065 هجری قمری به نام سلطان عبدالله قطبشاه (1035 ـ 1083هق.) نگاشته شده است (منزوی، 1382: 7/ 296). نسخه خطی اهدایی این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 114 نگهداری می‌شود.

3. 9. شرح عوامل المائه

    شرح و گزارش عوامل المائه اثر امام ابی بکر بن عبدالقاهر جرجانی (درگذشتة 471 هـ . ق.) است. شارح در این اثر گفتارهای استادش، شیخ رضی الدین محمد حسینی تفرشی، را گردآوری و به خواهش خواهرزاده­اش شرح و تفسیر کرده است. از یگانه نسخة خطی این نوشته درکتابخانة آصفیه هند به شمارة 160 آگاهی داریم (بسطامی، بی‌تا: سی و پنج).

3. 10. فرهنگ فارسی به فارسی

   نسخه­ای از این فرهنگ فارسی به فارسی به همراه فرهنگ دیگر نویسنده ـ گنج نامه در حل لغات شاهنامه ـ در کتابخانة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران به شمارة 2/161 وجود دارد (آقابزرگ تهرانی، 1408، ج 16: 211).

3. 11. گنج‌نامه در حل لغات شاهنامه

     گنج‌نامه کهن‌ترین فرهنگ تخصصی شاهنامه فردوسی است که در هند نوشته شده است. در این واژه­نامه مدخل­ها به صورت مشکول و به ترتیب حروف اول و دوم تنظیم شده است و شاهد از شاهنامه دارد. دیباچة گنج‌نامه دربردارندة پنج مضمون است: مضمون اول در بیان اطلاق اسم پارس، مضمون دوم در تعداد زبان پارس، مضمون سوم در بیان فصاحت زبان فارسی، مضمون چهارم در بیان وندها و مضمون پنجم در ذکر حروف و کلماتی که به منظور تزیین کلام به کار می­رود. این فرهنگ در تاریخ چهارم جمادی الثانی 1069 هجری قمری برای رضا قلی بیگ ملقب به نیکنام خان (درگذشته 1082 هـ .ق.) نوشته شده است. در دانشنامه ادب فارسی تاریخ تالیف این فرهنگ  به خطا سال 1079 هـ . ق. ثبت شده است (ر.ک: برزگر کشتلی، 1380، ج4 /1: 450).

نشانی چند نسخه‌ از این فرهنگ در فهرست‌ها آمده است از جمله: نسخه کتابخانه سالار جنگ حیدرآباد به شماره 1112، نسخه دیگر آن به شماره 1113 در همان کتابخانه و نسخه کتابخانه ایندیا آفیس لندن (رادفر، 1385: 154 ـ 155). در ایران از وجود نسخة خطی این واژه­نامه در کتابخانة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران به شمارة 1/161 حکمت خبر داریم (آقابزرگ تهرانی، 1408، ج 18: 245).

3. 12. معصومیّه در بیان احوال اخرویّه

رساله­ای دربارة احوال عالم برزخ و حیات پس از مرگ از دیدگاه اهل تشیّع است. نسخة خطی این رساله در کتابخانة انجمن آسیایی بنگال به شمارة 1150 وجود دارد. در الذریعه الی تصانیف الشیعه و در فهرست نسخه‌های خطی فارسی، موضوع این رساله را بیان سرگذشت سلمان فارسی به همراه مواعظ دانسته‌اند (آقابزرگ تهرانی، 1408، ج 21: 225؛ منزوی، 1349، ج2: 1688).

3. 13. منهاج النّجاح فی ترجمه مفتاح الفلاح

مفتاح الفلاح اثر بهاء الدین محمّد بن حسین حارثی عاملى مشهور به شیخ بهایی (953 ـ  1031 هـ . ق.) مشتمل بر عبادت‌های واجب و اعمال وآداب مستحبی است که مومنان در یک شبانه روز بدان می­پردازند. این کتاب شامل مقدمه‌ای کوتاه، شش باب و خاتمه است:

باب اول در بیان آنچه از طلوع صبح صادق تا بر آمدن آفتاب به عمل باید آورد؛ باب دوم در آنچه از وقت طلوع آفتاب تا هنگام زوال مرعى باید داشت؛ باب سیم در آنچه از وقت زوال تا غروب آفتاب قیام به آن باید نمود؛ باب چهارم در آنچه از وقت غروب آفتاب تا وقت خواب مبادرت به آن باید نمود؛ باب پنجم در آنچه از وقت خواب تا نصف شب مشغول به آن باید بود؛ باب ششم در آنچه از نصف شب تا طلوع صبح عمل به آن باید کرد؛ خاتمه در بیان حضور قلب نمازگزار و فهم معانى اذکار.

علی بن طیفور بسطامی این اثر شیخ بهایی را از زبان عربی به فارسی ترجمه کرده، آن را منهاج النّجاح فی ترجمه مفتاح الفلاح نام نهاده است. منهاج النجاح در دورة سلطنت سلطان عبدالله قطبشاه (1035 ـ 1087 هق.) به نام همو، در اواخر دهة نخست ربیع الاول سال 1062 هـ . ق. به فرجام رسیده است. از نسخة خطی این ترجمه در دانشگاه پتنا خبر داده­اند (برزگر کشتلی، 1380، ج4 /1: 451) این ترجمه در ایران به چاپ رسیده است.

4. نتیجه

از نقد و بررسی منابع احوال و آثار منتشر شدة علی بن طیفور بسطامی و تحقیق در نسخ خطی موجود نوشته‌های وی که در دسترس نگارنده بوده چنین می‌توان نتیجه گرفت:

علی بن طیفور بسطامی یکی از مولفان، مترجمان و چهره‌های شاخص فرهنگ ایرانی ـ اسلامی سدة یازدهم هجری است که در ربع نخست این سده در بسطام به دنیا آمده در سالهای پایانی این قرن چشم از جهان فرو بسته است.

این دانشور ایرانی مقیم هند در دوره حکومت قطبشاهیان،  سیزده اثر در موضوع‌های مختلف دینی و اعتقادی شیعیان، عرفان اسلامی، اخلاق و آداب اسلامی، فرهنگ‌نویسی و تذکره نویسی از خود به یادگار نهاده است که از این شمار تنها سه اثر او به چاپ رسیده است.

انوار التحقیق، حدایق السلاطین فی کلام الخواقین و منهاج النجاح فی ترجمه مفتاح الفلاح سه اثر منتشر شده اوست و اخلاق حسنی، تحفه الغرایب، تحفة قطبشاهی، تحفة ملکی، ترجمة مکارم الاخلاق طبرسی، حدیقة قطبشاهی، شرح عوامل المائه، فرهنگ فارسی به فارسی، گنج‌نامه در حل لغات شاهنامه و معصومیه در بیان احوال اخرویه ده اثر دیگر اوست که تا کنون چاپ نشده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1-آقابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، 25ج، [بی جا]: اسماعیلیان قم و کتابخانة اسلامیه تهران، 1408 هجری قمری.

2-امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعه، جلد 6، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1408 هجری قمری.

3-برزگر کشتلی، حسین، «بسطامی»، در دانشنامة ادب فارسی: ادب فارسی در شبه قاره (هند، پاکستان و بنگلادش)، به سرپرستی حسن انوشه، جلد چهارم، بخش یکم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1380، صص 449 ـ 451.

4-برگل، یو. ا، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، 2ج، ترجمة یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز، تحریر احمد منزوی، تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.

5-بسطامی، علی بن طیفو، اخلاق حسنی، نسخة خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شمارة 3 / 4975.

6-ـــــــــــــــــــ،انوار التحقیق، به سعی و اهتمام میرزا محمد رفیع، بی‌جا، بی‌نا، 1291.

7-ـــــــــــــــــــ،تحفة قطبشاهی، میکروفیلم شماره 1250 کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.

8-ـــــــــــــــــــ،تحفة ملکی، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 14405، کتابت 1123هجری.

9-ـــــــــــــــــــ،حدایق السلاطین فی کلام الخواقین، تصحیح شریف النساء انصاری، دهلی: بی‌تا.

10-ـــــــــــــــــــ،مفتاح الفلاح به ضمیمة رسالة نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، حسن حسن زادة آملی، تهران: حکمت، 1385.

11-پشت‌دار، علی­محمد و ربیعی، حمیرا، «نسخة خطی اخلاق حسنی یا اخلاق قطبشاهی از علی بن طیفور بسطامی»، پیام بهارستان،  شماره 14/ 2، بهار 1391، ص 1728 ـ 1717.

12-دانش­پژوه، محمدتقی، «آشنایی با چند نسخة خطی»، وحید، شماره 51، اسفند 1346، صص 299 ـ 297.

13-ـــــــــــــــــــــــــــ،فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 12، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1340.

14-درایتی، مصطفی، فهرستواره دست­نوشتهای ایران (دنا)، جلد 11، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389.

15-رادفر، ابوالقاسم، «درآمدی بر منابع واژگانی شاهنامه و معرفی گنجنامه»، در شاهنامه پژوهی، دفتر نخست، زیر نظر محمدرضا راشد محصل، مشهد: مرکز فرهنگی‌ انتشاراتی فرهنگسرای فردوسی‏، 1385 صص 145 ـ 155.

16-صفا، ذبیح­الله،  تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی (از آغاز سدة دهم تا میانة سدة دوازدهم هجری)، جلد پنجم، بخش سوم، تهران: فردوس، چاپ اول، 1370.

17-منزوی، احمد، فهرست نسخه­های خطی فارسی، ج 2، تهران: 1349.

18-ــــــــــــــــ ، فهرست نسخه­های خطی فارسی، ج 3، تهران: 1350.

19-ــــــــــــــــ ، فهرست نسخه­های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، زیر نظر ایرج افشار و محمدتقی دانش­پژوه و علینقی منزوی، ج 14، تهران: چاپخانه مجلس شورای ملی، 1347.

20-ـــــــــــــــ. ، فهرست­وارة کتابهای فارسی، جلد 6، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1381.

21-ـــــــــــــــ، فهرست­وارة کتابهای فارسی، جلد 7، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1382.

22-میرآقایی، سید­هادی، «معرفی مشاهیر گمنام از شهر بسطام: علی بن طیفور بسطامی»، کیهان فرهنگی، شمارة 257، اسفند 1386، ص 68 ـ 69.

23-نفیسی، سعید،تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، 2 جلد ، [تهران]: کتابفروشی فروغی، 1344.

 

 

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,773

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 648