مطالعه تطبیقی نقوش رودوزی های پوشاک زنان هرمزگان و هند

فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان

سال هفتم شماره بیست و چهارم، پاییز1394(صص175-161)

مطالعه تطبیقی نقوش رودوزی های پوشاک زنان هرمزگان و هند

سمیه نوری نژاد*دکتر فریده طالب پور**

چکیده

 رودوزی منسوجات دارای اهمیت خاصی است و با آداب و رسوم و فرهنگ ملل ارتباط تنگاتنگ دارد. زنان در این فعالیت نقش اصلی را بر عهده دارند. در ایران و هند، هنر رو‌دوزی جایگاه ویژه‌ا‌ی دارد. ارتباطات سیاسی و تجاری‌ ایران با هند از زمان هخامنشیان وجود داشته و به‌خصوص در قرون 9ه.ق/15م تا 11ه.ق/17 م گسترش یافته است. به دنبال فعالیت‌های تجار هندی در ناحیه هرمزگان،که مربوط به اَواخر دوره ناصر الدین شاه و در زمان مظفرالدین شاه (1300 تا1344 هـ‎/ ق) می باشد.ارتباط فرهنگى و هنرى میان دو کشور افزایش یافت و زمینه‌ساز تأثیر هنر دو منطقه بر یک‌دیگر گردید. محور اصلی این پژوهش بررسی نقوش مشترک به‌کار رفته در رودوزی‌های پوشاک بانوانهرمزگان و هند می‌باشد. شیوه پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی است که نقوش رودوزی‌های هرمزگان با هند، به صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بر این اساس ابتدا به معرفی انواع رودوزی‌ها در دو منطقه پرداخته شدهو سپس نقوش مشترک آن‌ها معرفی شده‌اند.این نقوشبه سه گروه نقوش هندسی، گیاهی وحیوانی تقسیم بندی می‌‌شوند که هر گروه انواع دیگری را شامل می‌شود واین نقوش در اکثر البسه زنان هرمزگان و هندوستان دیده می شود.

 کلید واژه ها:رودوزی، نقوش، هرمزگان، هند

مقدمه

مردم ایران و هند در طول تاریخ، حتی پیش از ورود اقوام آریایی به فلات پهناور ایران و سرزمین وسیع هند، با یکدیگر آمد و شد مستمر داشته‌اند. آثار کهن‌سالی که در کاوش‌هایمنطقه

_______________________

مربی گروه هنر و معماری دانشگاه پیام نورEmail: Noori_somy@yahoo.com*

دانشیار دانشکده هنر دانشگاه الزهرا(س)                     Email:talebpour@alzahra.ac.ir**

 

تاریخ دریافت: 14/6/93                    تاریخ پذیرش: 25/3/94

موهنجودارودر دره سند و‌هاراپادر شمال غربی پنجاب و استان سوراشترایافت شده‌ا‌ست، نشان می‌دهند که در حدود 2500 سال پیش از میلاد مسیح، تمدن بالنسبه پیشرفته‌ای در آن نواحی وجود داشته‌ا‌ست. هر چند تاریخ آغاز این تمدن روشن نیست، اما به ظن قوی تا نزدیک 1500 سال قبل از میلاد مسیح باقی بوده‌ا‌ست (جلالی نائینی.1375: 121). آثار مکشوفه‌ا‌ز هند باستان، مشابه آ‌ثاری هستند که‌هیأت‌های باستان‌شناسی در فلات ایران از زیر خاک بیرون آورده‌اند و حکایت از آن دارند که سکنه‌هند و ایران از دوران کهن با هم ارتباط نزدیک و مبادلات تجاری مداومی‌داشته‌اند. در عصر ساسانیان روابط سیاسی، بازرگانی و فرهنگی میان دربار ایران و راجه‌های هند برقرار بود. در جنوب این امپراتوری، یعنی ایالت مُغِستان، که شامل منطقه‌هرمزگان و اطراف تنگه‌هرمز بود، به دلیل ارتباط مستقیم دریانوردان این منطقه، که با لَنج‌های بادی خود سفرهای زیادی به سراسر خلیج‌فارس و دریای عمان، پاکستان، هند و آفریقا داشتند؛ ارتباط بیش‌تری با همسایگان وجود داشت و این مساله نقش زیادی را در رونق تجارت و ارتباطات فرامنطقه‌ای ایفاء می‌‌کرد(امیرزاده.1388:29).در این زمان هم‌چنین تعدادی از هنرمندان و پیشه‌وران هندی برای کار در کارگاه‌های سلطنتی ساسانی به‌ا‌یران آمدند. از سویی دیگربا مهاجرت زرتشتیان ایران به گُجرات، صنعت نساجی هند تحت تأثیر آنان قرار گرفت.با گسترش روابط دو کشور در دوره‌های بعد، به‌خصوص دوره صفوی با گورکانیان هند، تأثیرپذیری هنر هند از هنر صفوی افزون شد، به نحوی که پارچه‌های هندی با نقوش ایرانی تولید می‌شدند(خلیل زاده.1391:25).

این تأثیرگذاری در رودوزی‌های دو منطقه نیز قابل شناسایی است و می‌توان آرایه‌های تزئینی مشترکی را بین آن‌ها جستجو نمود.

اهداف تحقیق

1- شناسایی و طبقه بندی نقوش در رودوزی‌های هرمزگان

2- مقایسه نقوش تزئینی و مشخص ساختن وجوه اشتراک و افتراق رودوزی‌های هرمزگان و هند

سوالات تحقیق

 سوالاتی که در این پژوهش به آ‌نها پاسخ داده می‌شود عبارتند از:

- چه نوع نقوشی در رودوزی‌های هرمزگان و هند کاربرد داشته است ؟

- مشابهت نقوش تزئینی در رودوزی‌های هرمزگان و هند تا چه میزان است؟

روش تحقیق

روش تحقیق این پژوهش، شیوه تاریخی-توصیفی و تحلیلی با استناد به منابع کتابخانه‌ای و تصویری،از آثار موجود در موزه‌های مردم‌شناسی استان هرمزگان و موزه ملی ایراناست. همین‌طور از طریق مطالعات میدانی، نمونه آ‌ثار موجود در منازل مردم منطقه مورد بررسی قرار گرفت. محدوده تاریخی این پژوهش مربوط به سده‌ا‌خیر می‌باشد، یعنی سال1300هجری شمسی/1920میلادی تا کنون.

پیشینه و ضرورت پژوهش

بررسی‌ها نشان می‌دهد که در موضوع رودوزی‌های هرمزگان و هند مطالعه‌ای صورت نپذیرفته‌ا‌ست. اما در مورد ویژگی‌های منسوجات صفوی و گورکانیان هند و نقاط اشتراک آنها مطالعات و تحقیقات گوناگونی انجام شده‌ا‌ست، هم‌چنان که در پژوهشی با عنوان "بررسی تطبیقی نقوش زربفت‌های گورکانی هند با زر بفت‌های صفوی" پژوهشگر به بیان ویژگی‌های پارچه‌های زربفت در دوره صفویه و تأثیرگذاری آن بر زربفت‌های گورکانیان هند پرداخته‌ا‌ست. این موضوع در پژوهشی دیگر با عنوان "بررسی تطبیقی نقوش منسوجات هندی گورکانی با پارچه‌های صفوی" نیز ذکر شده‌ا‌ست.. اگرچه برخی از محققان به تأثیرپذیری منسوجات هندی از ایرانی اذعان داشته‌اند، لیکن در خصوص رودوزی‌ها کار پژوهشی خاصی انجام نشده است.آنچه ضرورت بررسی شیوه‌های تولید، طرح و نقش رو‌دوزی‌های دو منطقه را ایجاب می‌کند، وجود مشابهت‌های روشن در آنها و فقدان نمونه‌های تصویری کافی در منابع مکتوب است. ارتباطات تجاری گسترده، مهاجرت بسیاری از هندی‌ها به‌ا‌یران در دوره قاجار به دلیل مناسب بودن شرایط اقتصادی، آرامش خاطر مهاجران هندی در زمان سکونتشان در هرمزگان، که منجر به تأسیس معبدی اختصاصی نیز در بندرعباس برای آنان گردید، هنر رودوزی ‌ا‌ین دو ناحیه را هر چه بیشتر به یک‌دیگر نزدیک نموده است. شایان ذکر است که‌هم اکنون نیز کشور هند در شهر بندرعباس کنسولگری فعال دارد.

رودوزی

"رودوزی، شیوه‌ا‌ی تزئینی برای سطح پارچه‌ ا‌ست که با استفاده ‌ا‌ز سوزن بر روی پارچه ‌ا‌نجاممی‌گیرد"( معین،1389،ج2: 1620) "رودوزی، دوخت و دوزی که درظاهر و روی کفش و لباس و توشک و توشک صندلی اتومبیل و امثال آنها بکنند، در مقابل تودوزی یا زیردوزی است"(دهخدا،1390،ج 8: 11211). در این شیوه‌ هنرمندان از انواع پارچه‌ها برای رودوزی استفاده می‌کنند و معمولاً زنان نقش اصلی را در این تولیدات بر عهده دارند و پوشاک، اثاث منزل، دیوار کوب‌ها و دستمال‌ها رودوزی می‌شوند. این هنر قدمت بسیار طولانی در ایران دارد. با توجه به کاشی‌ها و آثار مکشوفه ‌ا‌ز شوش و تخت‌جمشید، پژوهشگران دریافته‌اند که لباس‌های درباریان و پادشاه به‌صورت برجسته بوده و بنا بر نظر بسیاری از آنان، این برجستگی‌ها نمایانگر تزئین پارچه‌ها با رودوزی است. هم‌چنین مجسمه‌های کُهَنی که ‌ا‌ز نقاط مختلف ایران یافت شده، انسان‌ها را با لباس‌های فاخر و تزئین شده نشان می‌دهند که این امر می‌تواند کاربرد رودوزی را در ایران باستان نشان دهد.(بهشتی پور،1342: 34) قدیمی‌ترین نمونه  به جای مانده‌ ا‌ز رودوزی‌های ایرانی متعلق به دوره سلجوقیان است( 451 ه.ق/ 1034م). در بخش‌ جنوبی کشور، استان هرمزگان، همواره یکی از قطب‌های تولیدات رودوزی بوده‌ ا‌ست. این ناحیه بندری، به دلیل ارتباطات تجاری با سایر کشورها از جمله‌ هند، همواره تحت تأثیر هنر آن‌ها قرار گرفته ‌ا‌ست. در قرون اولیه اسلامی نیز روابط بازرگانی و تجاری خوبی بین دو کشور برقرار بود به نحوی که قشم، مهم ترین بندرگاه خلیج فارس، مرکز مهم داد و ستد کالاهایی بود که از چین و هند وارد می‌شدند(ارشاد، 1379: 162).مبادلات تجاری و بازرگانی، وقایع و جنگ‌ها و مهاجرت تجار و هنرمندان بین دو کشور از عوامل موثری بوده‌ا‌ست که ‌هنرمندان از آرایه‌های تزئینی مشترک یا بسیار نزدیک به‌هم در تولیدات خود استفاده کنند. (توسلی،1378: ؛پاز،1378: 60). لذا در رودوزی‌های ایرانی، بالاخص در مناطق بندری جنوبی ایران نظیر استان هرمزگان، که‌ا‌مکان مبادلات تجاری با سایر کشورها از جمله ‌هند امکان پذیر بوده، به وفور می‌توان نگاره‌های تزئینی مشترکی را در رودوزی‌ها ملاحظه کرد که این موضوع درخور مطالعه بیشتری ‌ا‌ست.

 اُستان هرمزگان

اُستان هرمزگان در جنوب ایران و در شمال تنگه‌ هرمز قرار دارد. کرانه‌های این استان در شرق بهدریای عمان و در غرب به خلیج‌فارس می‌رسد. این استان حدود ۶۸هزار کیلومتر مربع مساحت دارد که‌ا‌ز این نظر هشتمین استان کشور است. (بختیاری،۱۳۸۴: 90)بافت جمعیتی استان تنوع فراوانی دارد از شرق با فرهنگ و سنن بلوچ‌ها شروع می‌‌شود وپوشش مردم به‌خصوص زنان بسیار شبیه بانوان بلوچ‌ می‌‌باشد و در مرکز و غرب استان، زنان بیشتر لباس بومی ‌خود را که پوشش مشهور بندری است(لباسی با پارچه‌های رنگی شاد به رنگ‌های قرمز، سبز، زرد و آبی که ‌ا‌کثراً زری بافی شده‌‌اند) را بر تن می‌کنند. شکوفایی منطقه ‌هرمزگان و اطراف تنگه‌هرمز، به دلیل ارتباط دریانوردان منطقه با پاکستان، هند و آفریقا بوده‌ا‌ست. این مسئله نقش زیادی در رونق تجارت و ارتباطات فرامنطقه‌ا‌ی داشت.

 کشورهند

هند کشوری در جنوب آسیاو پایتخت آن دهلی‌نو است. هند از شمال باختری با پاکستان، از شمال با چین، بوتان، نپال و تبت و از شمال خاوری با برمه و بنگلادش همسایه‌است. هم‌چنین هند از باختر با دریای عرب، از خاور با خلیج بنگال و از جنوب نیز با اقیانوس هند مرز آبی دارد. وسعت هند ۳٬۴۰۲٬۸۷۳ کیلومترمربع(هفتم در جهان) است (ارشاد،1379، 38). این ناحیه از نظر کثرت جمعیت، تنوع  گونه های گیاهی و حیوانات، انواع زبان، مساحت و آداب و سنن، شبه قاره نامیده می شود(جلالی نایینی،1375: 23).

انواع رودوزی‌ها در استان هرمزگان

رودوزی‌های استان هرمزگان را در البسه سنتی زنان بندری می‌توان مشاهده کرد. این البسه شامل لباس‌های سنتی به نام‌های شاخی، کَندوره، لوچیو جاسکی، شلوارهای بندری که شامل انواع بادله، نیم بادله، خوس دوزی ،گل اطلسی و شلوار گُمیو روسری‌های سنتی که شامل دَستار، جَلبیلهَوزنی ،کلاه‌های سنتی یا سربند به نام لچک است. البته‌ا‌ین رودوزی‌ها را می‌توان بر روی بعضی از انواع بُرقع، پشتی‌ها و کوسن‌های سنتی هم مشاهده کرد که‌هر کدام مورد استفاده خاصی دارند(صفا ایسینی،1389: 153). مهمترینرودوزی‌هایهرمزگان را می توان به 4 دسته تقسیم نمود:

1.گلابتون‌دوزی:"گلابتون دوزی نوعی رودوزی است که جنبه تزئینی دارد و در آن نخ گلابتون به کار می‌رود" (معین،1375،ج7 :376). "گلابتون، طلایی است که ‌ا‌ز حدیده کشیده و به ‌هیات ریسمان‌های باریک ساخته باشند" (دهخدا،1373،ج9 : 11317). در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا در ایران رایج نیست و گلابتون‌دوزان از نخ‌های طلایی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید هستند و به طور عمده در کشور هندوستان تولید می‌شوند، استفاده می‌کنند. آنان با کمک قلاب، نقوش متنوعی را که ‌ا‌کثراً ملهم از بینش شخصی و ذهنی است، بر روی پارچه می‌دوزند.تولیدکنندگان اصلی مصنوعات گلابتون‌دوزی شده در استان هرمزگان بیشتر زنان و دختران هستند. در کلیه مناطق استان هرمزگان استفاده‌ا‌ز شلوارهای زنانه زری‌دوزی شده مرسوم است .نقوشی که در گلابتون‌دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از: پیچک تُرنج، گُل ساعتی، نقش محرابی، گل‌های اسلیمی‌، گل ختایی، نقش بازوبندی، بُته رومی‌، محرماتی یا ستونی، بته جقه‌ا‌ی، سروچه و انواع گل‌ها(اسدی،1378:31).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر بالا(راست) نمونه لباس کندوره ابریشمین هرمزگان، ماخذ :نگارندگان

تصویر بالا( چپ)- نمونه لباس کاسوتیاز ابریشم،ماخذ:107 Agrawal,2003:

2.خوس‌دوزی: خوس‌دوزی یکی از انواع رودوزی است که در زمان صفویه در بندرعباس و بلوچستان از رونق بیشتری برخوردار بودهاست. این نوع رودوزی به کمک نوارهای نقره‌ا‌ی یا طلایی باریک و بر روی پارچه توری ریزبافت تجلی می‌یابد، در این شیوه هنرمندان، روی پارچه ستاره‌هایی فلزی می‌نشانند که برای تزئین مقنعه، جَلبیل یا دستار(چادر زنانه ) به‌کار می‌رود. معمولاً پارچه مصرفی را رنگ سیاه و ندرتاً رنگ‌های سفید، سبز یا زرشکی انتخاب می‌کنند . نقوشی که بیشتر در خوس‌دوزی مورد توجه‌ا‌ست، نقوش ستارگان شش پر، هشت پر یا دوازده پر است. نوع نخی که در خوس‌دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد، نخ نَقَده طلائی یا نقره‌ا‌ی است. پشت و روی پارچه خوس‌دوزی شده معمولاً یک‌نواخت بوده و از درخشش خاصی برخوردار است (بهشتی‌پور،1342:50).

3.شَک‌بافی: این هنر به وسیله نوعی‌هاون چوبی که"جوغَن" نامیده می‌شود، چند قرقره مخصوص که به"قالب"معروف است و یک بالشتک استوانه‌ا‌ی شکل انجام می‌شود. "شک"به نسبت تقاضای مصرف کننده، ‌ا‌ز 6 میلیمتر تا 5 سانتی‌متر پهنا دارد.

باریک‌ترین نوع آن، "زری یک فضله" و پهن‌ترین شک، "مَرافعی" نام دارد که ‌ا‌ز آن برای تزئین لبه آستین، دمپای شلوار، دور یقه، پیش سینه، لبه دامن لباس‌های زنانه و نیز اطراف مقنعه و سجاده ‌ا‌ستفاده می‌شود(صفا ایسینی،1389: 74).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر (راست)- لباس کَندوره ی زنان هرمزگان،ماخذ: نگارندگان                          

تصویر(چپ)- لباس لِهِنگا، ماخذ:   Desaei ,1988:480

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر(راست)- لباس شاخی زنان هرمزگان،ماخذ:نگارندگان

تصویر(چپ)- لباسِ کورتا ،ماخذ:,1996: 115Naik

4.بادله دوزی: این هنر که در پاره‌ا‌ی از نقاط استان هرمزگان"تَلی بافی" نیز نامیده می‌شود، عبارت است از به‌هم پیوستن چند نوع زری و شک به گونه‌ا‌ی که شک، در وسط و زری‌های کوچک در اطراف آن قرار ‌گیرد. از بادله که به شکل نوارهایی با پهنای 15 سانتیمتر تولید می‌شود، برای تزئین لبه دمپای شلوارهای زنانه ‌ا‌ستفاده می‌شود. شلوارهای بادله دوزی معمولاً مخصوص استفاده نوعروسان جنوبی است و گاهی در مراسم عروسی، سایر زنان نیز از آن استفاده می‌کنند که دارای دکمه‌هایی با نخ ابریشمی‌است و با شیارهای که در بغل ساق پا دارد  باز و بسته می‌شود(بهشتی پور،1342: 179).

انواع رودوزی‌ها در هند

رودوزی‌ها در هندنیز مانند ایران بر روی انواع البسه، اثاث منزل، دستمال‌ها و آویز‌ها انجام می‌شود(53 Chattopadhayay,1995:).باکشف سوزن‌های برنزی در موهنجودارو روشن شده ‌ا‌ست که دانش رودوزی در هند بسیار قدیمی‌است. نمونه‌هایی از رودوزی‌ها بر روی لباس‌های مجسمه‌های دوره بودایی که در هند یافت شده‌اند، دیده می‌شود. در نقاشی‌های غار آجانتا نیز برخی از لباس‌ها نقوش رودوزی شده دارند. در نوشته‌های سانسکریت نیز به پارچه‌های رودوزی شده‌ ا‌شاره شده‌ا‌ست. در حفاری‌های باستان شناسی در هند سوزن‌هایی به دست آمده که قدمتی حدود 2300- 1500 سال قبل از میلاد دارند(طالب پور،1391:119).مهمترین رودوزی ها در هند را می توان به 6 دسته تقسیم نمود، برخی از این رودوزی‌ها شهرت جهانی یافته‌ا‌ند، مانند:

1.فول کاری: این رودوزی در ایالت‌های راجستان و گُجرات رایج است. تمامی زمینه این پارچه پر از نقش و نگار است. این کلمه‌ا‌ز دو واژه فول یعنی(گل) و کاری(کار) تشکیل شده‌ا‌ست که با نخ ابریشمی‌روی پارچه دست‌بافانجام می‌شود. رنگ غالب کار طلایی و شامل طرح‌های هندسی است(Asher,2003: 300). این هنر با سوزن یا اَری   (Ari)  که یک ابزار سنتی است، انجام می‌گیرد.

2-باغ: به رودوزی فول‌کاری در ایالت پنجاب، باغ گفته می‌شود. باغ، نوعی فول‌کاری است که تمام زمینه با طرح گل و بته پوشانده می‌شود.و انواع مختلفی چون: گونگات باغ- رَشمی‌شیشا- وِری دا باغدارند(Gillow,1999:62).

3-آملیکار: رودوزی یا کار تزئینی است که روی سطح پارچه شال انجام می‌شود و نقوش را برجسته می‌کند. نقش‌ها با شیوه رودوزی ایجاد می‌شوند. کلمه آملیکار به معنای کپی کردن است و به علت این که طرح‌ها از روی شال‌های بافته شده مطرح، کپی ‌برداری می‌شوند، به ‌ا‌ین روش «آملیکار» می‌گویند((pathak,2003:101

4-چیکان: رودوزی است که نورجهان، همسر جهانگیرشاه گورکانی، عرضه کرد که ‌ا‌قتباسی از رودوزی‌های ترکیه‌ای بود. در این روش، گلدوزی با نخ سفید از جنس پنبه، ابریشم یا ریون روی پارچه سفید انجام می‌شود و به آ‌ن "گلدوزی سفید" هم می‌گویند(Cooper,1996: 90).

5-کاسوتی: نوعی رودوزی معروف از منطقه کارناتاکا، از ایالات جنوبی هند، است که زنان انجام می‌دهند. واژه کاسوتی به دو کلمه تجزیه می‌شود: کا(kai) یعنی دست و سوتی(suti) یعنی نخ پنبه‌ا‌ی. این هنر با نخ پنبه‌ا‌ی انجام می‌شود و اغلب بر روی پارچه ساری انجام می‌گیرد که رودوزی در حاشیه لباس و با رنگ قرمز انجام می‌شود(Naik,1996: 57).

6-بهارات: نوعی دیگر از رودوزی است که باغ‌های پنجاب را تداعی می‌کند. در این کار دوخت‌ها در جهت تار یا پود پارچه ‌ا‌ست. زمینه کار قرمز و رودوزی‌ها سفید، سبز یا زرد است. استفاده‌ ا‌ز طرح‌های هندسی، خطوط موج‌دار، لوزی و گل‌های ساده در این شیوه متداول است(Agrawal,2003:209).

مقایسه تطبیقی نقوش هندسی رودوزی‌های سنتی هرمزگان و هند

عمده ترین ویژگی های  رودوزی‌های سنتی هرمزگان و هند را می توان در موارد ذیل یافت: 1- محتوا و مضمونِ طرح : نقوشِ آثار هنریِ هر منطقه ای حاوی مضامینی آشنا برای مردم آن منطقه است که غالباً با نقش‌مایه‌هایی انتزاعی در تولیدات به‌کار رفته‌اند. دلیل قرار گیری استان هرمزگان در جنوب کشور وشباهت های آب وهوایی و فرهنگی با کشور هندوستان، بخصوص ناحیه جنوب غرب این کشور،مضامین رودوزی شده در البسه زنان بسیار شبیه به هم بوده حتی نوع پوشش آنان از قرابت خاصی برخوردار است. 2- طراحی نقوش: زنان و دختران و سلیقه و هنر آنان و افسانه ها و آداب و رسوم در طراحی نقوش این دو منطقه نقش اصلی را برعهده دارند. 3-  انواع طرح:این نقوش شامل،گل‌ها و گیاهان، نقوش هندسی و پیکره‌های جانوری  هستند که برگرفته‌ ا‌ز افسانه‌های بومی ‌و سنن محلی می‌باشند.در نقوش رودوزی های دو منطقه ،بسیاری از طرح های مشترک را می توان یافت که شامل نقش‌مایه‌های هندسی، مانند:طرح‌های شکسته و گردان، نقش‌مایه‌های گیاهی شامل ُبته جقه و اسلیمی‌، ساده، نقش‌مایه‌های حیوانی مانندآهو وپرندگان و ....می باشند.که برخی از این نقوش را از لحاظ تصویری بررسی می نماییم. انواع نقوش در رودوزی های هرمزگان وهند را می توان به شرح ذیل معرفی نمود :

نقوش شکسته: نقوش شکسته به آرایه‌هایی اطلاق می‌شود که ‌ا‌ز به‌هم پیوستن خطوط مستقیم و شکسته تشکیل می‌شوند. این طرح‌ها که شامل سه خط افقی،عمودی و مایل هستند، جزء ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین طرح‌هایی هستند که به ذهن هنرمندانِ طراح راه یافته ‌ا‌ستو هنوز هم در آسیای میانه، ترکیه، قفقاز، هند و ایران کاربرد فراوان دارند.‌ا‌ین نقوش به ‌همراه  نقوش گیاهان و گل‌ها روی پارچه رودوزی می شوند.

 

 

 

 

 

 

 

نقش شکسته( راست) در خوس‌دوزی سنتی،   مأخذ:اسدی، 1378: 15

نقش شکسته(چپ) در رودوزی هند،  مأخذ:Singh,1998: 420

نقوش گردان : این نقوش‌ از ابتدای قرن 9ه.ق/15م در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته‌ ا‌ست و با استفاده ‌ا‌ز گل‌ها و بُته‌ها و شاخه‌های دوّار ساده و ابتدایی، به سرعت مراحل تکامل را پیموده ‌ا‌ست.

 

 

 

 

 

نقش( راست) پشتی  دایره ای گلابتون دوزی شده، مأخذ: اسدالهی،1374: 12

نقش (چپ)نمونه طرح گردان در رودوزی، مأخذ:Singh,1998: 470

کاربرد طرح های دایره‌ای شکل در ایران به دوره ساسانی برمی گردد. ایننقوش تزئینی را مدالیون یا تُرنج می‌نامند که به عنوان قاب تزئینی به‌کار می‌روند. انواع طرح‌ها نیز در داخل قاب‌ها دیده می‌شوند. از قاب ها برای جداسازی نقوش در طرح پارچه استفاده می‌شود

نقوش َبندی: این آرایه دارای شبکه‌های لوزی، مربع یا مستطیل شکل ساده به صورت منظم و تکراری دیده می‌شود. درون هر فضا نقشی یا بُته و گُلی دیده می‌شود که به صورت انتزاعی یا واقع‌گرایانه به‌کار رفته‌ا‌ست.

 

 

 

 

 

نقش ( راست) طرح  بندی درشلوار گلابتون دوزی شده، مأخذ: نگارندگان

نقش(چپ) پارچه با طرح بندی سوزن دوزی شده، مأخذ: Singh,1998:574

قاب‌هایی به صورت لوزی سطح پارچه را پوشانده است. درون قاب‌ها با آرایه‌های تزئینی دیگری مزین گشته است. درون این قاب‌ها غالباً گل‌ها به‌صورت تک یا دسته گل، رودوزی شده‌اند.

کاربرد نقش‌مایه‌های گیاهی در رودوزی‌:نقوش گیاهان تجریدی همواره مورد پسند هنرمندان ایرانی بوده‌ا‌ست و به وفور در آثار هندی نیز دیده می‌شود. گاه گیاهان و گل‌ها در کنار موضوعات تزئینی دیگری دوخته شده‌ا‌ند. گل‌ها به صورت تکراری و مجرد با نظم خاصی روی پارچه‌ها رودوزی شده‌ا‌ند یا به صورت دسته گل‌های افشان و چند شاخه‌ا‌ی به‌کار رفته‌ا‌ند.گل‌های تک و یا تجریدی به صورت تکرار در پشت هم و یا با فاصله در رودوزی هر دو منطقه ‌ا‌ستفاده می‌شوند. (هال،1383: 110). نوع نقش، نخ‌های به کار برده شده و میزان تراکم دوخت‌ها بر روی لباس، می‌تواند معرف موقعیت اجتماعی پوشنده‌ آ‌ن باشد.

کاربرد نقش‌مایه‌های حیوانی در رودوزی:نقش پرندگان وسایر جانوران بر روی پارچه‌ها رودوزی شده ‌ا‌ست. نقوشی که در این پارچه‌ها دیده می‌شود متنوع بوده و معمولاً حیوانات در کنار نقوش دیگری مانند گیاهان و گل‌ها قرار گرفته‌ا‌ند. پرندگانی مانند طاووس و حیواناتی نظیر آهو بر روی سوزن دوزی‌ها دیده می‌شوند. این پرندگان و جانوران معمولاً در منظره‌ا‌ی قرار گرفته‌ا‌ند و در مجموع در این آثار از طرح پرنده بیشتر استفاده شده‌ا‌ست. انواع گیاهان و اسلیمی‌ها جهت تزئین نیز به کار رفته‌ا‌ند، که در برخی نمونه‌ها نقوش اسلیمی ‌با گل‌ها و بوته‌ها و نقش جانوران همراه شده‌ا‌ست. طرح گل و مرغ که ریشه در هنر ایران دارد نیز بر روی پارچه‌ها رودوزی شده‌ا‌ست.

 

 

 

 

 

 

نقش (راست) نمونه کار شده طرح گل در سبد روی پشتی،هرمزگان  ماخذ: نگارندگان

نقش (چپ) نقش گل در سبد برای پشتی، گُجرات، ماخذ: Naik,1996:410

 

 

 

 

 

 

 

نقش( راست )طرح پرده تزئینی با نقش آهو  مأخذ:اسداللهی،1378 :23

نقش (چپ) طرح تابلو سوزن دوزی با نقش آهو شده، مأخذ: Singh ,1998:24

 

نتیجه

رو‌دوزی‌ها در استان هرمزگان، نمونه‌ای از رو‌دوزی‌های اصیل ایرانی با ویژگی‌های منحصر به خود بوده که با فرهنگ، محیط زیست و رسوم مردم منطقه ارتباط تنگاتنگی دارد. در طول تاریخ گروه‌های زیادی از مردم ایران به شبه قارههند و هندوان به ایران مهاجرت کرده اند.یکی از مناطق پذیرای هندیان مهاجر، استان هرمزگان بوده‌ا‌ست. در اثرارتباطات و داد و ستدهای اقتصادی، هنر دو ملت نیز دست‌خوش حوادث و تغییراتی شده و از یک‌دیگر تأثیر پذیرفته‌ا‌ست. مردم استان هرمزگان از لحاظ نوع تغذیه(استفاده‌ا‌ز غذاهای بسیار تند)، پوشش و رودوزی البسه زنان خویش،شباهت‌هایی به مردم هند دارند.عواملی که موجب این تشابه میان دو منطقه شده‌ا‌ست، عبارتند از: وجود راه‌های تجاری و صادرات و واردات پارچه، مهاجرتهندی‌ها به‌هرمزگان و ساکن شدنشان، مهاجرت و مسافرت دریانوردان هرمزگان به‌هند، اشتراک فرهنگی و دینی به خصوص در دوره صفویه. درپاسخ به سوالات این پژوهش، شایان ذکر است که نقش‌های مورد استفاده در رودوزی‌ها با توجه به ویژگی‌های فرهنگی مردم در قالبی نمادین تجلی یافته‌اند. در بررسی نوع طرح‌ها و نقوش مورد استفاده در رودوزی‌های هرمزگان و هند به نقاط‌ا‌شتراک این نقوش که‌همانا برگرفته از عناصر طبیعت می‌باشد، می‌رسیم که بیشترین حضور را در رودوزی‌ها به صورت تجریدی دار‌ند. آنچه که وجه تمایز این رودوزی‌ها به حساب می‌آید، شیوه اجرای دوخت‌ها و مواد و ابزاری است که توسط هنرمندان به‌کار می‌روند. با توجه به این‌که هند از تولیدکنندگان ابریشم جهان است، تولیدات رودوزی ابریشمی آن نیز نسبت به هرمزگان بیشتر است. استفاده‌ا‌ز طرح‌های هندسی، حیوانی وگیاهی انتزاعی در نقوش رودوزی‌های بومیاز وجوه متمایز کننده این رودوزی‌ها است. نوع ارتباط هنرمندان با یک‌دیگر،باعث گسترش نقوش مشترک در رودوزی‌های هرمزگان و هند شده‌ا‌ست. با نگاهی دقیق به‌هنر رودوزی جنوب ایران و هند و بررسی آن‌ها از منظر فرم و شکل، آرایه‌هایی مشخص شده‌‌اند که برای قرون متمادی اساس آن‌ها ثابت و یکسان مانده‌ا‌ست و به عنوان آرایه‌های تزئینی در رودوزی پوشاک و سایر اقلام به کار رفته‌ا‌ست.پارچه‌ها و البسه ، بستری شده‌اند که بر آن‌ها آرزوها و آلام هنرمند نقش می‌بندد.مهم‌ترین تولیدکنندگان این رودوزی‌ها بانوان هستند و نقوش به‌کار گرفته شده نمودی از سنت‌ها، عقاید و خلاقیت هنرمندانی است که این نقوش را بر زمینه پارچه‌ها نقش می‌زنند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

      1-اسدی، سولماز، پوشاک زنان هرمزگان، تهران: نشر سایه، 1378.

2-امیرزاده، همایون،  هرمزگان: بندر عباس،اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی‌استان هرمزگان،۱۳۸۸.

3-بختیاری، سعید،اُتواطلس ایران ، تهران: مؤسسه جغرافیایی وکارتگرافی گیتاشناسی،۱۳۸۴.

4-بهشتی پور،مهدی، تاریخچه صنعت نساجی ایران، تهران: نشر اکونومیست،1342.

5-پاز، اوکتاویو، پرتوی از هند، مترجم کاوه میر عباسی، تهران: نشر مرکز،1378 .

6-پاکدست،جعفر، شیوه طراحی فرش، تهران :یساولی،1388 .

7-توسلی، محمد مهدی، پیوستگی های فرهنگی در منطقه ی آسیا از دیدگاه باستان شناسی(ایران-پاکستان- هند)، اسلام آباد: منزاپریس،1378.

8-جلالی نائینی، سید محمد رضا، هند در یک نگاه، تهران: شیرازه ،1375.

9-خلیل زاده، مریم  ابوالفضل صادق پور فیروزآباد، بررسی تطبیقی نقوش پارچه‌های صفوی و گورکانی، نگر: شماره 21،صص 37-21 ، 1391.

10-دهخدا،علی اکبر،لغت نامه، جلد8. تهران :نشر دانشگاه تهران،1390.

11-ذکاء،یحیی، غیاث نقش بند،نشریه هنر و مردم: شماره1، آبان،1341.

12-زکی،محمد حسن،صنایع ایران بعد از اسلام،ترجمه: محمد علی خلیلی. تهران: نشر اقبال،1320.

13-صفا ایسینی، شایا،پوشاک زنان هرمزگان، تهران: نشرروشنگران و مطالعات زنان،1389.

14-طالب پور، فریده،منسوجات سنتی هند، تهران: انتشارات دانشگاه‌ا‌لزهرا(س)، 1391.

15-.محمدیان کوخردی،محمد،هرمزگان:المستقبل  ج۱، چاپ اول دبی،۲۰۰۵ میلادی.

16-معین،محمد،لغت‌نامه،فرهنگ فارسی، ج 7، تهران :انتشارات امیرکبیر، 1389 .                                                                                                                                                                                                                                     17-هال،جیمز ،فرهنگ نگاره‌ا‌ی نمادها ،ترجمه: رقیه بهزادی. تهران :فرهنگ معاصر،1383.

18.Agrawal, Yashodhara. Silk Brocade. New Delhi:Luster Press, 2003.

19.Asher,frederickM..Art of India,Britanica Encyclopedia,Inc2003.

20.Chattopadhayay,Kamaladevi .Handicrafts of India,ICCR,New Delhi.1995.

21.Cooper,Ilay and John Gillow.Arts  and  Crafts of India:Thames and Hudson Ltd,London. 1996.

 22.Desaei,Chelena. Ikat Textiles of India. Chronicle Books: Sanfrancisco.1988.

23.Golombek,Lisa&VeronicaTiraz .Fabrics  in  the  Royal  Ontario  Museum, Studies in Textile History : Royal Ontario Museum. 1997.

24.Gillow,John&Nicola Barnard. Traditional Indian Textiles, Thams and Hudson Ltd, London, 1999.

25.Khalili, Nasser.Islamic Art and Culture.London, 2008.

26.Mayer,Adrian.India colours and shadows of spirituality.whitestars,p.a.Ltd: Singapore, 1997.

27.Naik,shailaja,D.Traditional Embroideries of India.APH publishing Corporation:Newdelhi, 1996.

28.Singh,M.Art and Indian Textiles.Roli books pvt.Ltd:New Delhi, 1998.

29.Wardwell, Anne,E. Eastern  Islamic  Silk Woven  With  Gold &   Silver 13 &14 Centuries india :New Delhi ,1975.

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 7,388

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,516